Марказий Осиëни ягона бир марказ - Самарқанд қўл остида бирлаштира олган¸ мамлакатда туркий тил ва маданият ривожига ҳисса қўшган¸ пул ислоҳоти ўтказган Муҳаммад Шайбонийхоннинг 550 йиллиги Ўзбекистонда нишонланмади.
Тарихга мафкуравий ëдашув оқибатларини Қурултой дастурида муҳокама қилдик.
Ўзбекистондаги жорий режим қуюшқонига кўра мамлакатда Амир Темур қиëфасига соя соладиган тарихий шахсларни иккинчи планга ўтказиш сиëсати мавжудлигини Қурултой қатнашчилари салбий ҳолат, дея баҳолашди.
XV асрнинг иккинчи ярми XVI аср биринчи ярмида яшаб ижод этган Муҳаммад Солиҳнинг туркий тилда ëзилган “Шайбонийнома” достонида темурийларга қарши курашган Шайбонийнинг юришлари, жанглари тўғрисида ҳикоя қилинади.
Муҳаммад Солиҳ Шайбонийнинг юришлариии тасвирлаб, турк улуси қадини тиклаган тартиб ўрнатувчи, замонанинг улуғ кишиси, деб таърифлайди.
“Шайбонийнома” муаллифининг отдоши замонавий адабиëт ва сиëсат арбоби Муҳаммад Солиҳ Қурултой эшиттиришида қатнашиб, ўз фикрини билдирди.
Солиҳга кўра¸ Шайбонийхон Туркистонда ягона кучли давлат қурган буюк соҳибқиронларнинг охиргиси эди:
- Туркистон тупроқларида энг катта марказлашган давлатни Шайбонийхон қурди. Буни ҳеч ким¸ шу жумладан, Каримовнинг ҳам унутишга ҳаққи йўқ. Қуëшни яшириб ëки ойни этак билан ëпиб бўлмагани каби Шайбонийнинг ëрқин сиймосини беркитиб бўлмайди. У ҳақда индамасликнинг ўзи жиноят. Шайбоний Темурдан кейин юксалган энг ëрқин юлдуз эди. У Темур ўлимидан кейин анархия ҳукм суриб, таназзулга юз тутган элда аграр¸ молиявий ва пул ислохотини амалга оширди. Маориф тизимини реформа қилди. Энг муҳими, бу одам миллий курашчи эди. У ўзининг этник кимлигини олд планга чиқаргани учун жазоланган¸ - дейди Муҳаммад Солиҳ
Қурултой иштирокчилари бўлган тарихчилар 1501 йилда юз берган “Сарапул жанги” ортидан Чиғатой улуси қулаб, унинг ўрнига “Шайбонийлар давлати” вужудга келганига эътибор қаратишди.
Муаррихларнинг эслашича¸ Шайбонийхон юксак маданиятли инсон сифатида ирфон ва санъатга қизиқиши катта бўлган.
Ҳиротни забт этганида истеъдодли рассом Камолиддин Беҳзод Шайбонийхоннинг машҳур портретини яратган.
Портретда Шайбоний туркийлик рамзи бўлган қизил фонда тасвирланган.
Рассом тарафидан жозибадор шахс сифатида акс эттирилган Шайбонийнинг умри фожеавий якун топди.
1510 йили Шайбонийхон Сафавийлар давлатининг ҳукмдори Исмоил Сафавийдан Марв яқинидаги Мурғоб дарёси қирғоғида енгилди.
Шоҳ Исмоил буйруғига кўра, 1510 йил 12 декабрида Шайбонийнинг калласи олиниб, пўсти шилинади, пўсти ичи сомон билан тўлдирилиб, Сафавийларнинг Ғарбдаги душманлари бўлмиш Усмонли турклар ҳукмдори Султон Боязид иккинчи ҳузурига жўнатилади.
Шайбонийхоннинг бош чаноғини шоҳ Исмоил олтин билан қоплаб, базмларда шароб қуйиладиган қадаҳ ўрнида фойдаланган.
Шайбонийнинг бошсиз танаси Самарқандда дафн қилинган.
Ушбу қабр устига қўйилган асосий тош, Самарқанд руслар томонидан босиб олингач, Петербургдаги Эрмитаж музейига олиб кетилган.
Тошга қуйидаги сўзлар битилган:
“Олам ҳукмдори Шайбоний Муҳаммадхон. Унинг ҳусни ва мулойимлигига фалак ҳам ҳавас қиларди. Тақдир ўзининг шафқатсизлиги ва адолатсизлигидан пушаймон бўлмоқда. Олам вайроналикка юз тутишига сабаб бўлган адолатсиз фалакнинг бундай мунофиқлигидан юрак ҳам инграмоқда. Агар ким вафот этди деб сўрсалар, жавоб бер: “Бу, минг афсуски, Муҳаммад Шайбонийдир”.
