Belarus muxolifati faollarining ta’kidlashicha, 26-yanvar kuni o‘tkaziladigan prezident saylovi aslida haqiqiy saylov emas. Mustaqil ommaviy axborot vositalari yo‘q qilingan yoki chet elga ketishga majbur bo‘lgan, ishonchli muxolif nomzodlar mavjud emas, ovoz berish esa faqat Prezident Aleksandr Lukashenkoning hokimiyatini mustahkamlash uchun o‘tkaziladigan mashqdir. Bu erkin va adolatli saylov emas.
Ikki siyosatchining ro‘yxatga olinishi rad etilgandan so‘ng, faqat beshta nomzod, jumladan 1994-yildan beri hokimiyat tepasida turgan Lukashenko ham saylovda ishtirok etmoqda. Ularning uchtasi hukumatparast partiyalarni, bittasi, Hanna Kanapatskaya esa rasman mustaqil, biroq ko‘pchilik muxolifatchilar uni rejimning qo‘g‘irchog‘i deb ayblamoqda.
Muxolifat qayerda?
2020-yildagi oxirgi prezidentlik saylovida yillar davomida kuzatilmagan holat yuz berdi. Saylov kampaniyasi boshlanishidan oldin bir necha muxolifat yetakchilari qamoqqa olingach, yana bir yetakchi Svetlana Tixanovskaya maydonga chiqdi. Adolatli sharoitda u g‘alaba qozonish uchun yaxshi imkoniyatga ega deb hisoblanardi.
Natijada, xalqaro hamjamiyat soxta deb baholagan saylovda Tixanovskaya mag‘lub bo‘ldi. Ammo uning kampaniyasi ortidan Belarusning zaif muxolifati jonlandi, saylov natijalariga qarshi norozilik bildirib o‘n minglab odamlar ko‘chalarga chiqdi.
Namoyishlar shafqatsiz bostirildi. Xavfsizlik xodimlari minglab odamlarni hibsga oldi, ularning ko‘pchiligi qamoqda yomon muomala va qiynoqlarga duchor bo‘lganliklarini ta’kidlashdi. Tixanovskaya mamlakatni tark etishga va faoliyatini Litvadan turib davom ettirishga majbur bo‘ldi.
Hozirda, agar Belarusga qaytsa, shubhasiz qamoqqa olinishi aniq bo‘lgan Tixanovskayaning imkoniyatlari cheklangan. U fuqarolarni qatag‘onlar takrorlanishidan qo‘rqib, norozilik namoyishlaridan tiyilishga chaqirmoqda. Buning o‘rniga u belaruslarga saylov byulletenlarida "Hammaga qarshi" deb ovoz berishni yoki umuman ovoz berishda qatnashmaslikni tavsiya etmoqda.
Shafqatsiz qatag‘onlar
Qatag‘onlar Belarus muxolifatiga sovuq ta’sir ko‘rsatdi va mamlakatni liberallashtirish haqidagi eng zaif umidlarni ham yo‘qqa chiqardi.
Ko‘plab muxolifatchilar mamlakatni tark etishdi yoki qamoqqa olindi. "Ozodlik" radiosi kabi mustaqil ommaviy axborot vositalari yopildi, bloklandi yoki chet eldan ishlashga majbur bo‘ldi. Belarusda joylashgan Lawtrend kuzatuv tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 2020-yildan beri 1161 ta nodavlat tashkilot yopilishga majbur bo‘lgan.
Hozirda Belarusda 1300 ga yaqin siyosiy mahbus, jumladan, Tinchlik bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori faol Ales Byalyatskiy va "Ozodlik" radiosining belarus xizmatida ishlagan uch jurnalist qamoqda saqlanmoqda. Ular ayanchli sharoitlarda ushlanib, tibbiy yordam olish va qarindoshlari bilan aloqa qilish imkoniyatidan mahrum etilgan.
Saylov arafasida muxolifatga bosim kuchaydi. Hukumat organlari 2024-yil noyabr oyida muxolifat Muvofiqlashtiruvchi kengashi bilan bog‘liq 100 dan ortiq reyd o‘tkazdi. Yigirmata olim, jurnalist va faol Tixanovskaya bilan aloqada bo‘lganlikda ayblanib, sirtdan hukm qilindi.
Hukumat xavotirda
Hukumat, shubhasiz, 2020-yildagi norozilik namoyishlari takrorlanishidan xavotirda va o‘z xabarlarida saylovni Lukashenkoning obro‘sini sinovdan o‘tkazadigan yuqori darajadagi referendum emas, balki oldindan hal qilingan masala sifatida ko‘rsatishga urinmoqda.
Qat’iy siyosat o‘rniga davlat ommaviy axborot vositalari va hukumatni qo‘llab-quvvatlovchi ijtimoiy tarmoq sahifalari ko‘pincha Lukashenkoning oddiy inson sifatidagi fazilatlari, uning xokkey o‘ynashi yoki o‘tin yorishi kabi tasvirlarni namoyish etmoqda.
Hatto Lukashenkoning o‘zi ham prezidentlik saylovini unchalik muhim deb hisoblamayotganga o‘xshaydi. Rejim ehtiyotkorlik bilan yoshlarni jalb qilishga urinayotgan TikTok'dagi hukumatga xayrixoh videolardan birida Lukashenko saylov haqida gapirarkan, ochiqchasiga: "Ishtirok etishning hojati yo‘q," deydi.
Shunday bo‘lsa-da, hokimiyat vakillari ehtiyot choralarini ko‘rmoqda. Ular yosh namoyishchilarni uyda ushlab turish maqsadida davlat televideniyesida ovoz berish jarayonidagi keng ko‘lamli xavfsizlik choralari haqida ko‘rsatuvlar namoyish etmoqda. Ommaviy norozilik namoyishlari sodir bo‘lgan taqdirda, Lukashenko Internetni o‘chirish bilan ham tahdid qilgan. Bundan tashqari, rasmiylar 2020-yilda fuqarolar tomonidan saylovdagi qalloblikni fosh etish uchun keng qo‘llanilgan to‘ldirilgan saylov byulletenlarini suratga olishni taqiqlagan.
Bu yil xorijda saylov uchastkalari bo‘lmaydi. Bu asosan Lukashenkoga qarshi kayfiyatdagi diaspora ovozini bo‘g‘ishga qaratilgan urinish bo‘lishi mumkin.
G‘arb nima qila oladi?
17-yanvar kuni AQSHning o‘sha paytdagi Davlat kotibi Entoni Blinken Belarusdagi "repressiv muhit" qonuniy demokratik prezidentlik saylovlarini o‘tkazishga to‘sqinlik qilayotganini aytdi. 22-yanvar kuni esa Yevropa parlamenti saylovni soxta deb baholab, uni qoralovchi qaror qabul qildi. Biroq, bunday bayonotlar Belarusda vaziyatni o‘zgartirishga yetarli emas, Lukashenko uchun ham ahamiyatsiz bo‘lishi mumkin.
So‘nggi bir necha o‘n yillikda Belarus rahbari vaqti-vaqti bilan G‘arbga yaqinlashishga urinib keldi, diplomatlar va ekspertlar esa Belarusning asosiy ittifoqchisi Rossiya bilan aloqalarini uzib, "sovuq munosabatlardan chiqishi" haqida gapirishdi.
Ammo o‘sha kunlar allaqachon o‘tib ketgan. 2020-yildan beri Minsk Moskva bilan aloqalarini, Rossiyaning Ukrainaga hujumlari uchun o‘z hududini taqdim etish va qo‘shma harbiy mashqlarni o‘tkazish orqali yanada mustahkamladi.
Yevropa Ittifoqi ham, AQSH ham Belarusga nisbatan aktivlarni muzlatish, sayohat taqiqlari va savdo cheklovlari kabi sanksiyalarni joriy qilgan bo‘lsa-da, Belarus iqtisodiyoti Rossiyaning arzon gaz, qarzlarni yengillashtirish va Rossiya bozoriga imtiyozli kirish kabi yordami tufayli bu qiyinchiliklarni yengib o‘tdi.
Lukashenko ketmoqdami?
Bu vaziyatdagi noaniq omil Lukashenkoning o‘zidir. Hozir 70 yoshda bo‘lgan va sog‘lig‘i haqida doimiy mish-mishlar tarqalayotgan Lukashenko so‘nggi oylarda Belarus siyosatida avlodlar almashinuvi zarurligi haqida gapirdi. Bu esa uning so‘nggi prezidentlik muddati bo‘lishi mumkinligi haqidagi taxminlarga sabab bo‘ldi.
Asosiy savol shuki, undan keyin kim yoki nima keladi? Lukashenkoning o‘g‘illaridan biri, xususan, endigina 20 yoshga to‘lgan va Kolya laqabi bilan tanilgan kenja o‘g‘li Nikolay Lukashenko hokimiyatni qo‘lga olishi haqida taxminlar bor. Shuningdek, Lukashenko Xavfsizlik kengashiga yoki 2022-yilda konstitutsiyaviy organga aylantirilgan, o‘zi raislik qiladigan maslahat organi - Butunbelarus Xalq Assambleyasiga ko‘proq vakolat berishi mumkinligi haqida ham gap-so‘zlar yurmoqda.
Qanday holat yuz bermasin, agar Rossiyada rahbariyat keskin o‘zgarmaydigan bo‘lsa, Minsk, ehtimol, Moskva bilan aloqalarini chuqurlashtirish yo‘lidan boradi. Bu esa bir tomonlama kelishuv bo‘lib, Belarusni tobora Rossiyaning vassaliga aylantirib qo‘yishi mumkin.
