Inson haqlari himoyasi bilan shug‘ullanuvchi 9 xalqaro tashkilot O‘zbekiston prezidentiga murojaat qilib¸ mamlakatda besoqolbozlikda gumonlangan shaxslar orqa teshigini majburiy tekshirish amaliyotini zudlik bilan to‘xtatishga chaqirdi.
Qo‘shma bayonotda aytilishicha¸ inson haqlarini himoya qilish guruhlari 2017 – 2021 - yillarda besoqolbozlikda gumonlangan kamida olti nafar erkakning majburiy anal tekshiruvidan o‘tkazilganini aniqlagan.
Ozodlik gaplashgan IIV va adliya tizimi mulozimlari aslida bunday tekshiruvlarning amaliyotda keng qo‘llanilishi¸ besoqolbozlikda gumonlangan istalgan shaxsning IIV yoki prokuratura tergovchisi so‘rovi bilan majburiy anal tekshiruvdan o‘tkazilishini bildirdi.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bu kabi tekshiruvlarni zo‘ravonlik va qiynoq sifatida tasniflab¸ ularni qoralab keladi. Mazkur tashkilot a’zosi bo‘lgan O‘zbekiston besoqolbozlikni jinoyatga tenglashtirgan jahondagi kam sonli davlatlardan biridir.
Jinoyat kodeksining 120-moddasida hamjinsi bilan jinsiy aloqa qilganlik uchun uch yilgacha qamoq jazosi belgilangan.
Mirziyoyevga qilingan da’vat
Majburiy anal tekshiruvlarni “shafqatsiz, g‘ayriinsoniy va qadr-qimmatni kamsitadigan muomalaning bir turi” sifatida e’tirof etgan 9 inson haqlari tashkiloti O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyevni bunday amaliyotni zudlik bilan taqiqlashga chaqirdi.
Murojaatda yozilishicha¸ ularga IIV talabi bilan joriy yil boshida ikki erkakning majburiy anal tekshiruvdan o‘tkazilgani ma’lum.
Aytilishicha¸ Toshkent sudi bu ikkala shaxsni ikki yillik uy qamog‘iga hukm qilgan. Sud qaroriga besoqolbozlikni tasdiqlovchi dalillar topilgani iddao qilingan tibbiy xulosa asos bo‘lgan.
«Majburiy anal tekshiruvlar va ulardan o‘z xohishi bilan bir jinsli xatti-harakat bilan shug‘ullanganlarni sudlashda foydalanish fundamental huquqlarning jirkanch buzilishi bo‘lib, bu holat O‘zbekistonning o‘zining nochor inson huquqlari tarixini o‘tmishda qoldirish harakatlariga putur yetkazadi. O‘zbekiston hukumati inson huquqlari sohasida islohotlarni amalga oshirish niyatida ekanini ochiq aytib keladi, lekin qiynoqqa teng keladigan, rad etilgan va haqoratli protseduradan foydalanishda davom ettirmoqda», deydi Human Rights Watch tashkilotining LGBT huquqlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari Nela Goshal.
«O‘zbekiston majburiy anal tekshiruvlarni zudlik bilan taqiqlab, inson huquqlari bo‘yicha xalqaro majburiyatlarini bajarishi kerak. Buni prezident birgina imzosi bilan amalga oshirishi mumkin», deydi mazkur murojaat mualliflaridan yana biri - Eurasian Coalition on Health, Rights, Gender and Sexual Diversity koordinatori Yuriy Yourskiy.
O‘zbekiston prezidentiga yo‘llangan ochiq murojaatga Council for Global Equality (Global tenglik kengashi); the Eurasian Coalition on Health, Rights, Gender and Sexual Diversity (Sog‘liqni saqlash, huquqlar, gender va jinsiy xilma-xillik bo‘yicha Yevrosiyo koalitsiyasi); Freedom Now, Human Dignity Trust (Inson qadr-qimmati trasti), Human Rights Campaign (Inson huquqlari kampaniyasi), Human Rights Watch (HRW), ILGA-Europe (ILGA-Evropa); the International Partnership for Human Rights (Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro hamkorlik); Lesbian and Gay Federation in Germany (LSVD) (Germaniya lesbiyan va geylar federatsiyasi) rahbarlari qo‘l qo‘ygan.
Xalqaro inson haqlari himoyasi bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar o‘tkazgan tadqiqotlarga ko‘ra¸ besoqolbozlikda gumonlangan erkaklar orqa teshigini majburiy tibbiy tekshiruvdan o‘tkazish dunyoning sanoqli davlatlarida qo‘llaniladi.
2016 - yilgi hisobotida HRW bunday amaliyotning Kamerun¸ Misr¸ Keniya¸ Livan¸ Tunis¸ Turkmaniston¸ Uganda¸ Zambiya¸ shuningdek Suriyada mavjudligini e’lon qilgan edi. O‘tmishda ham bunday amaliyot qo‘llanilgani aytilgan bo‘lsa-da¸ O‘zbekiston bunday davlatlar ro‘yxatiga 2021 - yilga kelib ochiqchasiga qo‘shildi.
Majburiy anal tekshiruvlar
Murojaat mualliflari 2017 va 2020 - yillar oralig‘ida O‘zbekistonda kamida to‘rt erkakning majburiy anal tekshiruvidan o‘tkazilgani tasdiqlanganini yozgan - ulardan biri 2020 - yilda bir yarim yil uy qamog‘iga, ikkinchisi qamoq jazosiga hukm qilingan.
Ozodlik bilan shaxsi ochiqlanmaslik sharti bilan gaplashgan O‘zbekiston IIV tizimining ikki mulozimi bunday amaliyotning aslida keng tarqalganini bildirdi.
“Bunday tekshiruv o‘tkazish uchun sud qarori kerakmas. Besoqolbozlikda gumonlanayotgan shaxs ishini olib borayotgan istalgan tergovchi shunday so‘rov bersa¸ sud-med ekspertiza uni qilib beradi. Ekspertiza xulosasi qandaydir anomallik bor desa¸ bo‘ldi. Shu asosda erkakni besoqolbozlik jinoyatida ayblash mumkin”¸ - deydi Ozodlik gaplashgan IIV tizimi mulozimlaridan biri.
Bunday tekshiruvda sud-tibbiy ekspertiza xodimlari besoqolbozlikda gumonlanayotgan shaxs roziligisiz uning orqa teshigiga barmoq tiqish yoki boshqa yot jism kiritish orqali uning orqa teshigida “anomal o‘zgarish” bor-yo‘qligini aniqlashga urinadi. Shu asosda shaxsning¸ go‘yo anal jinsiy aloqa bilan muntazam ravishda shug‘ullangan yoki shug‘ullanmagani haqida “tibbiy xulosa” chiqariladi.
Tibbiy ko‘rik o‘tkazgan xodim «ko‘karishlar va yuzaki yoriqlar», «biroz silliq radiusli burilishlar» hamda anal sfinkterining «biroz zaiflashgani» mavjud¸ deb xulosa bergan taqdirda¸ bu xulosa tergov va sudda shaxsning anal jinsiy aloqa bilan shug‘ullanishi dalili sifatida ishlatiladi.
Inson haqlari himoyachilariga ko‘ra¸ bunday amaliyot «ashaddiy pederastni» anal tekshiruv orqali aniqlash bo‘yicha 1857 - yilda nashr qilingan fransuz tibbiy qo‘llanmasida keltirilgan asossiz nazariyalarga tayanadi. Xalqaro tibbiyotchilar guruhi ta’kidicha¸ hozirga kelib bunday eskirgan nazariyalarning hech qanday ilmiy asosga ega emasligi haqida tibbiy konsensus mavjud.
O‘zbekiston ichkarisidagi ayrim huquq himoyachilari va advokatlar majburiy anal tekshiruvlari keng tarqalganini e’tirof etgan holda¸ bu haqda ochiq gapirishga istihola qilishlarini ta’kidladi.
"Bu haqda gapirgan¸ bunday amaliyotni tanqid qilgan odam "geyparast"ga chiqariladi va an’anador hamda dindor qatlamning yalpi hujumiga uchraydi. Shuning uchun bunday ishni olish nari tursin¸ mavzu haqida ochiq gapirish ham O‘zbekistonda juda tahlikali"¸ - dedi O‘zbekiston ichkarisidagi huquq himoyachilaridan biri.
Ayni paytda Parijda joylashgan Markaziy Osiyo inson huquqlari uyushmasi rahbari Nadejda Atayeva majburiy anal tekshiruvdan o‘tkazilgan jabrlanuvchilardan bir qatori bilan aloqada ekanini aytadi.
- Bu amaliyotni o‘ta jirkanch va legallashtirilgan qiynoq deyish mumkin. Shaxsan o‘zim bunday tekshiruvning uchta voyaga yetmagan bolada o‘tkazilganini bilaman. Ulardan bittasi bunday xo‘rlanishdan keyin joniga qasd qildi. Bunday zo‘ravonlikka uchraganlar bu haqda ochiq gapirish nari tursin¸ uni eslashni ham istamaydi¸ - deydi Atayeva.
Istalgan shaxsni geyga chiqarish tajribasi
O‘zbekistonda IIV tomonidan har qanday kattayu kichik jinoyatda gumonlangan erkaklarga nisbatan eng ko‘p qo‘llanib kelinadigan qiynoq usuli ular orqa teshigiga dubinka yoki boshqa metal jismlarni tiqish amaliyotidir.
Avvaliga erkak orqasiga dubinka tiqib¸ so‘ngra sud-ekspertiza xulosasi bilan geyga chiqarish shu qadar keng tus olganki¸ hatto buni Toshkent hokimi Jahongir Ortiqxo‘jayev ham ochiq aytgan.
2019 - yil noyabrida o‘zini monopolistlikda ayblagan jurnalistga tahdid qilgan Ortiqxo‘jayev¸ ijtimoiy tarmoqlarda tarqagan audioyozuvda jurnalistlarni “shest sekundda geyga chiqarish” qo‘lidan kelishini aytib maqtangan edi.
Huquq himoyachilari va mustaqil matbuot o‘tkazgan tadqiqotlar O‘zbekiston tergov izolyatorlari va qamoqxonalarida erkaklar orqasiga dubinka tiqib qiynash va ularning boshqa erkaklar tomonidan zo‘rlanishini uyushtirish eng keng tarqalgan qiynoq usullari ekanini ko‘rsatadi.
Huquq faollariga ko‘ra, bunday amaliyot Shavkat Mirziyoyevning mazkur tizimni isloh qilish va qiynoqlarni to‘xtatish haqida berib kelayotgan va’dalariga qaramay davom etmoqda.
Xususan¸ Ozodlikka murojaat qilgan 24 yashar xorazmlik Bunyod Sapayev Yangibozor tuman IIBsi xodimlari qilmagan o‘g‘rilikni bo‘yniga oldirish uchun “orqasiga dubinka tiqish” bilan tahdid qilganini aytgan edi.
Bunday qiynoq usuli, huquq faollarining aytishlaricha, IIB xodimlarining istalgan gumonlanuvchini sud- tibbiy ekspertiza xulosasi asosida besoqolbozga chiqarib¸ uni nafaqat 3 yillik qamoq¸ balki umrbod isnodga qoldirishiga asos bo‘la oladi. Aksar aholisi musulmon bo‘lgan O‘zbekistonda besoqolbozga chiqarilgan erkak jamiyat tomonidan muntazam tahqir¸ IIV xodimlarining esa doimiy shantajiga duchor bo‘ladi.
O‘zbekistonda¸ rasmiy statistikaga ko‘ra¸ 2016 - yildan 2020 - yilgacha 40 dan ortiq erkak besoqolbozlikda ayblanib¸ sud qarori bo‘yicha jazoga tortilgan.
Jinoyat kodeksining Bosh prokuratura tomonidan hozirlangan yangi tahririda ham 120-modda bekor qilinmadi. Aksincha¸ yangi tahrirdagi kodeksning «axloq va oilaga qarshi jinoyatlar» haqidagi 154-moddasida gomoseksual munosabatlar taqiqlandi.
Postsovet davlatlaridan faqat O‘zbekiston va Turkmanistonda ixtiyoriy gomoseksual munosabat uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
