O‘zbekiston fuqarosi Aqilbek Muratbay o‘tgan yili Qozog‘istonning eng yirik shahri Olmaotadagi O‘zbekiston konsulligiga taklif qilinib, o‘zbek diplomatidan xavotirga soladigan maslahat olganini aytdi.
O‘zbekiston bosh konsuli maslahatchisi bo‘lmish o‘sha diplomat Muratbayni Qoraqalpog‘iston haqidagi gaplarida “ohangni yumshatish” kerakligini aytib ogohlantirgan.
Diplomat internetdagi va matbuotga bergan intervyularimdagi ba’zi bayonotlar OAV tomonidan «bo‘rttirib» tarqatilishi mumkinligini aytdi, deydi Muratbay.
Qozog‘istonda 10 yildan ortiq istiqomat qilayotgan 35 yoshli Muratbay diplomatning maslahatini qo‘rqitib qo‘yish harakati deb hisoblaydi.
U 2022-yil avgust oyida Qoraqalpog‘istonda O‘zbekiston konstitutsiyasiga hududning maqomi yuzasidan kiritilayotgan o‘zgartirishga qarshi norozilik namoyishlari boshlanganidan bir oy o‘tib, o‘zbek diplomatlari uning do‘stiga gapi «ohangini» yumshatishni maslahat berishgan ekan.
Ikki haftadan kamroq vaqt o‘tgach, uning do‘stini qozoq politsiyasini hibsga oldi va u ozod etilgunga qadar roppa-rosa bir yil qamoqda o‘tirdi.
“Bosh konsul maslahatchisi tabassum bilan javob qaytardi va menga xavotirga o‘rin yo‘q, dedi”, deydi Muratbay o‘sha paytda Qozog‘iston OAVlari tomonidan e’lon qilingan izohlarda.
Muratbayning o‘tgan hafta o‘z uyida hibsga olingani, keyin esa hafta oxirida Olmaotadagi tergov izolyatorida saqlangani faolning xavotiri asosli ekanligini ko‘rsatadi.
Uning advokati Inara Masanovaning aytishicha, uning 15- fevral kuni hibsga olinishiga O‘zbekiston rasmiylari tomonidan ommaviy tartibsizliklarga chaqirish va jamoat tartibini buzish ayblovlari sabab bo‘lgan.
Muratbay Olmaotadagi vaqtinchalik hibsxonaga o‘tkazilgan 17- fevraldagi yig‘ilishda Masanovaning dastlabki 40 kunga qatnashishi taqiqlangan.
X (sobiq Twitter) ga yozgan inson huquqlari bo‘yicha advokat Stiv Sverdlou IT mutaxassisi Muratbayning ekstremizmda ayblanib hibsga olinishini «bema’nilik» deb atadi.
“Qoraqalpog‘iston inqirozi boshlanganidan beri deyarli ikki yil ichida Qoraqalpog‘istonning Aqilbeknikidan ko‘ra aniqroq, professionalroq ovozi yangramadi”, deydi Janubiy Kaliforniya universiteti o‘qituvchisi Sverdlou.
“Afsuski, Qozog‘iston avvalroq hibsga olingan va ekstraditsiya qilinish tahdidi ostida bo‘lgan qoraqalpoq faollaridan birortasiga haligacha boshpana bergani yo‘q. Garchi ularni majburan qaytarmagan bo‘lsa ham, qochqinlarga xalqaro [himoya] qo‘llashdan bosh tortmoqda. Aqilbek bugungi kunga qadar kuzatilgan eng katta sinov bo‘ladi”, deya qo‘shimcha qildi Sverdlou.
“Xorijiy buzg‘unchi kuchlar”
O‘zbekiston rasmiy bayonotlariga ko‘ra, 2022-yil 1 va 2-iyul kunlari Qoraqalpog‘istondagi misli ko‘rilmagan tartibsizliklar chog‘ida kamida 21 kishi halok bo‘lgan, asosan tinch aholi.
Venada joylashgan "Yevroosiyo huquqlari uchun" inson huquqlari tashkiloti homiyligida hisobot e’lon qilgan inson huquqlari tashkiloti o‘lganlar soni bundan uch baravar ko‘proq ekanligini aytadi.
O‘tgan yili O‘zbekistonda, lekin Qoraqalpog‘istondan tashqarida bo‘lib o‘tgan sudda 500 dan ortiq kishi hibsga olindi, o‘nlab kishilar qamoqqa hukm qilindi.
O‘lim va jarohatlar bilan yakunlangan zo‘ravonliklarda ishtirok etgan harbiy xizmatchilarga nisbatan jinoyat ishlari qayd etilmagan.
Qon to‘kilganidan ko‘p o‘tmay, O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev zo‘ravonlik “O‘zbekiston hududiy yaxlitligiga tajovuz qilish va millatlararo nizo keltirib chiqarish”ni ko‘zlagan “chet el yovuz kuchlari tomonidan yillar davomida tayyorlanganini” aytdi.
Mirziyoyev inqiroz avjiga chiqqanidan keyin Qoraqalpog‘istonning referendum bilan ajralib chiqish huquqini yo‘qqa chiqaruvchi tuzatishlarni bekor qilishni buyurdi. Ammo zarar allaqachon yetkazilgan edi.
Mirziyoyev xorijiy yovuz kuchlar haqida gapirganda hech qachon mamlakat nomini aytmagan bo‘lsa ham, O‘zbekiston rasmiylari tez orada e’tiborini Toshkent bilan rasmiy aloqalari juda yaxshi bo‘lgan Qozog‘istonga qaratdi.
Qozoqlar va qoraqalpoqlar yaqin til va madaniy aloqalarga ega. Qozog‘iston 2 millionga yaqin aholi istiqomat qiladigan va O‘zbekiston hududining 2/5 qismini tashkil qiladigan hudud bilan chegaradosh bo‘lib, hozir qoraqalpoq diasporasining tabiiy maskaniga aylangan.
Zo‘ravonliklardan so‘ng Muratbay va boshqa diaspora vakillari Qozog‘iston Milliy xavfsizlik davlat qo‘mitasi vositachiligida O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston huquq-tartibot idoralari vakillari ishtirokidagi muzokaralarga, shuningdek, o‘zbek diplomatlari bilan uchrashuvlarga chaqirilgan.
O‘shanda Muratbay diasporaning faol a’zosi bo‘lib, Olmaotada etnik-madaniy uchrashuvlar uyushtirgan, ammo keskin siyosiy bayonotlar berishdan o‘zini tiygan.
U 2022-yil kuzida diasporadagi hamkasblari hibsga olinganidan keyingina taktikani o‘zgartirdi, X da akkaunt yaratdi va inqirozdan keyin so‘z erkinligi keskin cheklangan Qoraqalpog‘iston haqida Qozog‘iston va xorijiy matbuotga muntazam intervyu berib turdi.
U so‘nggi marta Ozodlikka 1- fevral kuni, hibsga olinishidan ikki hafta oldin Qoraqalpog‘istonda hukumatning yoshlarga qarshi shafqatsiz kampaniyasi haqida aytib bergan edi.
Uning Ozodlikka aytishicha, Qoraqalpog‘istonda rasmiylar davlatga tahdid deb hisoblagan ma’lumotlarni ijtimoiy tarmoqlarda “baham ko‘rgani yoki shunchaki layk bosgani” uchun jazolanmoqda.
Toshkentning uzun qo‘li
Muratbayning hamkori Indira Beysembayevaning aytishicha, Muratbay Olmaota shahar ichki ishlar boshqarmasida Qozog‘iston politsiyasi xodimlari bilan uchrashuvga taklif qilingan.
Muratbay 9-fevralga belgilangan yig‘ilishda qatnasha olmaganini aytdi.
Oradan bir hafta o‘tib uyida hibsga olinganidan so‘ng, u Beysembaevaga qo‘ng‘iroq qilgan va hibsga olishda O‘zbekistondan kelgan ofitser ishtirok etganini aytgan.
Muratbay qoraqalpoq diasporasining Qozog‘istonda hibsga olingan oltinchi vakili bo‘ldi.
O‘zbek diplomatlarini g‘azablantirgan faol Qo‘shqorbay To‘remuratov 2022-yil 13- sentabrda birinchi bo‘lib va u bilan birga Jangeldi Jaqsimbetov ham hibsga olingan.
Bir yilni panjara ortida o‘tkazgan yana uch qoraqalpog‘istonlik faollar Tleubeke Yo‘ldosheva, Ziyar Mirmanbetova va Raisa Xudayberganovalar edi.
Ularning hech biriga Qozog‘istonda boshpana berilmagan.
Ayni paytda, O‘zbekiston fuqaroligidan qutulish juda qiyin.
Dekabr oyida huquq faollari Qozog‘iston hukumati boshqa bir qoraqalpoqning qozoq pasportini bekor qilganini ma’lum qilishdi. Buning sababi uning O‘zbekiston fuqaroligini tugatish bo‘yicha tegishli rasmiyatchiliklardan o‘tmagani bo‘lgan ekan.
Bu odam diaspora yetakchisi hisoblangan va u tartibsizliklarda ayblanib, O‘zbekiston sudi tomonidan sirtdan 12 yilga ozodlikdan mahrum etilgan Nitbay O‘razboyev edi.
O‘tgan oy 54 yoshli O‘razboyev Olmaotadagi qizining uyida yurak xurujidan vafot etdi. Muratbay bu haqda OAVga xabar berib, o‘lim sababini stress deb tushuntirdi.
Ayni paytda, To‘remuratov 2014-yil dekabrida O‘zbekistonda uch yil qamoqda o‘tirib chiqqach, Qog‘og‘istonda ham bir yil hibsda qoldi.
“Qamoqxonada ular mendan: “Nega Qozog‘iston qoraqalpoqlarga rasmiy diaspora tuzishga ruxsat beradi?”, deb so‘rashdi”, dedi To‘remuratov shu hafta boshida Ozodlik radiosiga bergan intervьyusida. "Bu ular uchun haqiqiy muammo ekan!"
U olti yildan ko‘proq muddatga ozodlikdan mahrum etilgan bo‘lsa ham, 2017- yilda – Mirziyoyev hokimiyatni qo‘lga kiritganidan bir yil o‘tib, giper-avtoritar boshqaruv biroz yumshashi ortidan ozodlikka chiqdi. Ammo bu yumshash uzoq davom etmadi.
Qoraqalpog‘istondagi xunrezlikdan ikki hafta o‘tib, O‘zbekiston Ombudsmani Feruza Eshmatova boshchiligida 14 kishidan iborat parlament komissiyasi tuzilgani e’lon qilinganida ham xuddi shunday holat yuz berdi.
Komissiyaga inqiroz, jumladan, davlatning tartibsizliklarga munosabati haqida hisobot tayyorlash vazifasi yuklatildi.
Ammo komissiya tuzilganidan deyarli ikki yil o‘tib, qandaydir tayinli xulosalar bilan hisobot kutish qanchalik to‘g‘ri?
Yaqinda Ombudsmandan bu haqda so‘raganimda, u hisobot tez orada chop etilishini aytdi, deydi Shvetsiyadan huquq faoli Gulnoz Mamarasulova Ozodlik bilan suhbatda.
"Ammo uning tez orada nashr etilishiga ishonchim komil emas".
