Беларус мухолифати фаолларининг таъкидлашича, 26 январь куни ўтказиладиган президент сайлови аслида ҳақиқий сайлов эмас. Мустақил оммавий ахборот воситалари йўқ қилинган ёки чет элга кетишга мажбур бўлган, ишончли мухолиф номзодлар мавжуд эмас, овоз бериш эса фақат Президент Александр Лукашенконинг ҳокимиятини мустаҳкамлаш учун ўтказиладиган машқдир. Бу эркин ва адолатли сайлов эмас.
Икки сиёсатчининг рўйхатга олиниши рад этилгандан сўнг, фақат бешта номзод, жумладан 1994 йилдан бери ҳокимият тепасида турган Лукашенко ҳам сайловда иштирок этмоқда. Уларнинг учтаси ҳукуматпараст партияларни, биттаси, Ҳанна Канапацкая эса расман мустақил, бироқ кўпчилик мухолифатчилар уни режимнинг қўғирчоғи деб айбламоқда.
Мухолифат қаерда?
2020 йилдаги охирги президентлик сайловида йиллар давомида кузатилмаган ҳолат юз берди. Сайлов кампанияси бошланишидан олдин бир неча мухолифат етакчилари қамоққа олингач, яна бир етакчи Светлана Тихановская майдонга чиқди. Адолатли шароитда у ғалаба қозониш учун яхши имкониятга эга деб ҳисобланарди.
Натижада, халқаро ҳамжамият сохта деб баҳолаган сайловда Тихановская мағлуб бўлди. Аммо унинг кампанияси ортидан Беларуснинг заиф мухолифати жонланди, сайлов натижаларига қарши норозилик билдириб ўн минглаб одамлар кўчаларга чиқди.
Намойишлар шафқатсиз бостирилди. Хавфсизлик ходимлари минглаб одамларни ҳибсга олди, уларнинг кўпчилиги қамоқда ёмон муомала ва қийноқларга дучор бўлганликларини таъкидлашди. Тихановская мамлакатни тарк этишга ва фаолиятини Литвадан туриб давом эттиришга мажбур бўлди.
Ҳозирда, агар Беларусга қайтса, шубҳасиз қамоққа олиниши аниқ бўлган Тихановскаянинг имкониятлари чекланган. У фуқароларни қатағонлар такрорланишидан қўрқиб, норозилик намойишларидан тийилишга чақирмоқда. Бунинг ўрнига у беларусларга сайлов бюллетенларида "Ҳаммага қарши" деб овоз беришни ёки умуман овоз беришда қатнашмасликни тавсия этмоқда.
Шафқатсиз қатағонлар
Қатағонлар Беларус мухолифатига совуқ таъсир кўрсатди ва мамлакатни либераллаштириш ҳақидаги энг заиф умидларни ҳам йўққа чиқарди.
Кўплаб мухолифатчилар мамлакатни тарк этишди ёки қамоққа олинди. "Озодлик" радиоси каби мустақил оммавий ахборот воситалари ёпилди, блокланди ёки чет элдан ишлашга мажбур бўлди. Беларусда жойлашган Lawtrend кузатув ташкилоти маълумотларига кўра, 2020 йилдан бери 1161 та нодавлат ташкилот ёпилишга мажбур бўлган.
Ҳозирда Беларусда 1300 га яқин сиёсий маҳбус, жумладан, Тинчлик бўйича Нобел мукофоти совриндори фаол Алес Бялятский ва "Озодлик" радиосининг Беларус хизматида ишлаган уч журналист қамоқда сақланмоқда. Улар аянчли шароитларда ушланиб, тиббий ёрдам олиш ва қариндошлари билан алоқа қилиш имкониятидан маҳрум этилган.
Сайлов арафасида мухолифатга босим кучайди. Ҳукумат органлари 2024 йил ноябрь ойида мухолифат Мувофиқлаштирувчи кенгаши билан боғлиқ 100 дан ортиқ рейд ўтказди. Йигирмата олим, журналист ва фаол Тихановская билан алоқада бўлганликда айбланиб, сиртдан ҳукм қилинди.
Ҳукумат хавотирда
Ҳукумат, шубҳасиз, 2020 йилдаги норозилик намойишлари такрорланишидан хавотирда ва ўз хабарларида сайловни Лукашенконинг обрўсини синовдан ўтказадиган юқори даражадаги референдум эмас, балки олдиндан ҳал қилинган масала сифатида кўрсатишга уринмоқда.
Қатъий сиёсат ўрнига давлат оммавий ахборот воситалари ва ҳукуматни қўллаб-қувватловчи ижтимоий тармоқ саҳифалари кўпинча Лукашенконинг оддий инсон сифатидаги фазилатлари, унинг хоккей ўйнаши ёки ўтин ёриши каби тасвирларни намойиш этмоқда.
Ҳатто Лукашенконинг ўзи ҳам президентлик сайловини унчалик муҳим деб ҳисобламаётганга ўхшайди. Режим эҳтиёткорлик билан ёшларни жалб қилишга уринаётган TikTok’даги ҳукуматга хайрихоҳ видеолардан бирида Лукашенко сайлов ҳақида гапираркан, очиқчасига: "Иштирок этишнинг ҳожати йўқ," дейди.
Шундай бўлса-да, ҳокимият вакиллари эҳтиёт чораларини кўрмоқда. Улар ёш намойишчиларни уйда ушлаб туриш мақсадида давлат телевидениесида овоз бериш жараёнидаги кенг кўламли хавфсизлик чоралари ҳақида кўрсатувлар намойиш этмоқда. Оммавий норозилик намойишлари содир бўлган тақдирда, Лукашенко Интернетни ўчириш билан ҳам таҳдид қилган. Бундан ташқари, расмийлар 2020 йилда фуқаролар томонидан сайловдаги қаллобликни фош этиш учун кенг қўлланилган тўлдирилган сайлов бюллетенларини суратга олишни тақиқлаган.
Бу йил хорижда сайлов участкалари бўлмайди. Бу асосан Лукашенкога қарши кайфиятдаги диаспора овозини бўғишга қаратилган уриниш бўлиши мумкин.
Ғарб нима қила олади?
17 январь куни АҚШнинг ўша пайтдаги Давлат котиби Энтони Блинкен Беларусдаги "репрессив муҳит" қонуний демократик президентлик сайловларини ўтказишга тўсқинлик қилаётганини айтди. 22 январь куни эса Европа парламенти сайловни сохта деб баҳолаб, уни қораловчи қарор қабул қилди. Бироқ, бундай баёнотлар Беларусда вазиятни ўзгартиришга етарли эмас, Лукашенко учун ҳам аҳамиятсиз бўлиши мумкин.
Сўнгги бир неча ўн йилликда Беларус раҳбари вақти-вақти билан Ғарбга яқинлашишга уриниб келди, дипломатлар ва экспертлар эса Беларуснинг асосий иттифоқчиси Россия билан алоқаларини узиб, "совуқ муносабатлардан чиқиши" ҳақида гапиришди.
Аммо ўша кунлар аллақачон ўтиб кетган. 2020 йилдан бери Минск Москва билан алоқаларини, Россиянинг Украинага ҳужумлари учун ўз ҳудудини тақдим этиш ва қўшма ҳарбий машқларни ўтказиш орқали янада мустаҳкамлади.
Европа Иттифоқи ҳам, АҚШ ҳам Беларусга нисбатан активларни музлатиш, саёҳат тақиқлари ва савдо чекловлари каби санкцияларни жорий қилган бўлса-да, Беларус иқтисодиёти Россиянинг арзон газ, қарзларни енгиллаштириш ва Россия бозорига имтиёзли кириш каби ёрдами туфайли бу қийинчиликларни енгиб ўтди.
Лукашенко кетмоқдами?
Бу вазиятдаги ноаниқ омил Лукашенконинг ўзидир. Ҳозир 70 ёшда бўлган ва соғлиғи ҳақида доимий миш-мишлар тарқалаётган Лукашенко сўнгги ойларда Беларус сиёсатида авлодлар алмашинуви зарурлиги ҳақида гапирди. Бу эса унинг сўнгги президентлик муддати бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тахминларга сабаб бўлди.
Асосий савол шуки, ундан кейин ким ёки нима келади? Лукашенконинг ўғилларидан бири, хусусан, эндигина 20 ёшга тўлган ва Коля лақаби билан танилган кенжа ўғли Николай Лукашенко ҳокимиятни қўлга олиши ҳақида тахминлар бор. Шунингдек, Лукашенко Хавфсизлик кенгашига ёки 2022 йилда конституциявий органга айлантирилган, ўзи раислик қиладиган маслаҳат органи - Бутунбеларус Халқ Ассамблеясига кўпроқ ваколат бериши мумкинлиги ҳақида ҳам гап-сўзлар юрмоқда.
Қандай ҳолат юз бермасин, агар Россияда раҳбарият кескин ўзгармайдиган бўлса, Минск, эҳтимол, Москва билан алоқаларини чуқурлаштириш йўлидан боради. Бу эса бир томонлама келишув бўлиб, Беларусни тобора Россиянинг вассалига айлантириб қўйиши мумкин.
Форум