Бу йил сайловлар, қаршилик ва зиддиятлар йили бўлди, демократик институтлар, халқаро инсон ҳуқуқлари ва гуманитар ҳуқуқ тамойиллари синовдан ўтди. Россия, Ҳиндистон ва Венесуэладаги кучайган репрессияларга ёки Ғазо, Судан ва Украинадаги ҳалокатли қуролли можароларга жавобан, дунё ҳукуматлари инсон ҳуқуқлари, демократия ва гуманитар ҳаракатларга қанчалик содиқлигини намойиш этишга чақирилмоқда.
Ҳьюман Райтс Уотч ташкилотининг дунёда инсон ҳуқуқларининг аҳволига доир навбатдаги йиллик ҳисоботида таъкидланишича, кўпчилик бу синовдан ўта олмаган.
Ҳатто дангалчи ва фаол ҳукуматлар ҳам инсон ҳуқуқлари стандартларини қўллашда ноизчиллик кўрсатди, бу эса инсон ҳуқуқлари масаласи легитим масала эмаслиги ҳақида глобал тасаввурларни кучайтирди.
Бу хавфли хулоса бўлиб, ҳукуматларни мамлакат ичида ҳам, ташқи сиёсатда ҳам халқаро инсон ҳуқуқлари қонунларига риоя қилиш мажбуриятидан озод қилади. 2024 йил воқеаларини таҳлил қилар эканмиз, ҳамма жойда ҳамма учун зарур ҳимоядан воз кечиш вақти эмаслиги ойдинлашади. Аксинча, ҳукуматлар умуминсоний ҳуқуқларни ҳар қачонгидан ҳам қатъийроқ ҳурмат қилиши ва ҳимоя қилиши, фуқаролик жамияти эса бундай қилмаганларни жавобгарликка тортишда қатъият кўрсатиши лозим.
Россия учинчи йил давомида Украинанинг энергетика тармоғи, шифохоналари ва бошқа инфратузилмаларига кенг кўламли ҳужумларини давом эттирди, кўплаб тинч аҳолини ўлдирди ва жароҳатлади. Россия расмийлари босиб олинган ҳудудларда зўравонлик билан украин миллий ўзлигини йўқ қилишга интилди, жумладан, Украина мактабларида Россия ўқув дастури ва Кремль тарғиботини жорий этди. Гарчи кўплаб Европа Иттифоқи давлатлари ва АҚШ Россия кучлари содир этган оғир жиноятлар учун одил судловга содиқликларини билдирса-да, бу жараён суст кечмоқда.
Автократик бошқарувнинг чегаралари
Декабрь ойида мухолиф қуролли гуруҳлар коалицияси Суриядаги Башар ал-Асаднинг репрессив ҳукуматини ағдариб ташлади ва шу билан Баас партиясининг 50 йилдан ортиқ ҳукмронлигига чек қўйди. Асад даврида содир этилган уруш жиноятлари ва инсониятга қарши жиноятлар қаторига қийноқлар, судсиз қатллар, кимёвий қуролдан фойдаланиш, қурол сифатида очликдан фойдаланиш ҳамда тинч аҳолига ва фуқаролик объектларига нисбатан ёппасига ва қасддан ҳужумлар киради. Сурия келажаги қандай бўлиши ёки миллионлаб суриялик қочқинлар ватанларига хавфсиз қайта олиши мумкинлигини айтишга ҳали эрта. Дарҳақиқат, Суриядаги қуролли гуруҳлар, жумладан Ҳайъат Таҳрир ал-Шом ва ҳужумга қўшилган Сурия миллий армияси ҳам инсон ҳуқуқлари бузилиши ва уруш жиноятлари учун жавобгар. Суриянинг янги раҳбарияти қатағон ва қонунсизликдан тўлиқ ва қатъий воз кечиб, этник ёки диний келиб чиқишидан қатъи назар, барча сурияликлар ҳуқуқларини таъминлаши керак.
Ўзбекистон
Ҳисоботда айтилишича, 2024 йилда ҳукумат органлари инсон ҳуқуқларини тобора кўпроқ бўғди. Фаоллар, блогерлар ва бошқаларга нисбатан асоссиз жиноий айбловлар, шу жумладан, "президентни интернетда ҳақорат қилиш" каби айбловлар қўйилди. Ваъда қилинган ҳуқуқий ислоҳотлар тўхтаб қолган. Қорақалпоғистон Республикасида 2022 йил июлидаги норозилик намойишларини бостиришда ҳаддан ташқари куч ишлатилгани учун жавобгар шахслар ҳамон жазосиз қолмоқда. Қийноқлар, шафқатсиз муомала ва оилавий зўравонлик учун жазосиз қолиш ҳолатлари одатий қолмоқда.
Ҳисобдорлик ва адолат
2024 йилда расмийлар Қорақалпоғистонда 2022 йил июлида 21 киши ҳалок бўлган норозилик намойишларини бостиришда ҳаддан ташқари куч ишлатган юқори мартабали амалдорларни жавобгарликка тортиш бўйича чора кўрмади. Ўзбекистон Олий суди 23 июль куни ноҳақ қамалган қорақалпоқ фаоли ва ҳуқуқшунос Давлатмурод Тажимуратовнинг аппеляциясини рад этди. У 2023 йил январда 16 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинган эди.
Фуқаролик жамияти
30 апрель куни полиция Андижондаги инсон ҳуқуқлари фаоли Дилмурод Муҳитдиновни товламачилик ва шахснинг шаъни ва қадр-қимматини камситиш бўйича жиноий айб билан ҳибсга олди. Бошқа маҳаллий фаоллар унинг ҳибсга олиниши ҳукуматни танқид қилувчи маҳаллий ахборот агентлиги "Аччиқ ТВ" билан ҳамкорлиги туфайли юз берганидан хавотирда эканликларини билдирдилар.
Май ойида ҳуқуқ ҳимоячиси Клара Сахарова интернет орқали таъқибга учради: номаълум шахс унга таҳдид қилди. Бошқа маҳаллий фаоллар унинг ҳибсга олиниши ҳукуматга танқидий мақолалар билан танилган маҳаллий ахборот агентлиги Аччиқ TV билан ҳамкорлигига боғлиқлигидан хавотир билдиришди.
18 июль куни Қашқадарё суди фаоллар Дилдора Ҳакимова ва Наргиза Келдиёровани Қашқадарёдаги таълим тизимидаги коррупцияни танқид қилгани учун товламачилик айби билан олти йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилди. 6 ноябрь куни апелляция суди бу ҳукмни ўз кучида қолдирди.
Апрель ойи бошида полиция оммавий тадбирлар ўтказиш қоидалари бузилганини даъво қилиб, ArtDocFest Asia фестивалини тўхтатди ва фестиваль ўтказилаётган санъат галереяси асосчиси Тимур Карповни маъмурий кодекс бўйича "хабардор қилиш тартиб-қоидалари"ни бузганлиги учун жаримага тортди. 6 ноябрь куни апелляция суди ҳукмни ўз кучида қолдирди.
19 сентябрь куни Адлия вазирлиги ходимлари нодавлат нотижорат ташкилотлари аёл раҳбарларининг Фуқаролик бирдамлиги платформаси тадбирини бузди. Ҳокимият вакиллари қирғизистонлик инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Тўлаган Исмоиловага "рухсатсиз" ННТ фаолиятини амалга оширгани учун маъмурий жавобгарликка тортиш билан таҳдид қилишди.
2024 йилда Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги икки маротаба Human Rights Watch ташкилотининг Марказий Осиё бўйича катта тадқиқотчисининг Ўзбекистонга виза олиш учун топширган аризасини жавобсиз қолдирди, шу тариқа унинг мамлакатга киришига тўсқинлик қилди.
Июнь ойида парламент "Ўзбекистон Республикасининг давлат суверенитети, ҳудудий яхлитлиги ва хавфсизлигига зид бўлган, давлатлараро, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний низоларни келтириб чиқарадиган, Ўзбекистон халқининг шаъни, қадр-қиммати ёки тарихини обрўсизлантирадиган" нутқ ёки ҳаракатлари аниқланган чет элликлар ёки фуқаролиги бўлмаган шахсларни "номақбул" деб эълон қилиш ва уларни беш йилгача мамлакатдан чиқариб юбориш ҳуқуқини берувчи қонунни қабул қилди.
Президент Шавкат Мирзиёев 15 ноябрь куни ушбу қонунни имзолади.
Сўз эркинлиги
Ўзбекистон ҳукумати сўз эркинлигига қарши репрессияни кучайтирди, танқидий фикрловчи блогерларни сохта жиноий айбловлар билан қамоққа ташлади ва "президентни интернетда ҳақорат қилгани" учун фуқароларни беш йилгача озодликдан маҳрум этди. 2024 йил март ойида 27 ёшли Д. Турсунов президент ҳақида интернетда билдирган фикрлари учун беш йил муддатга қамоққа ҳукм қилинди. 2021 йилдаги президентлик сайловлари олдидан Мирзиёевни танқид қилган ва 2021 йил августда "президентни интернетда ҳақорат қилиш"да айбланиб ҳибсга олинган блогер Валижон Калонов мажбурий руҳий даволанишда сақланмоқда. Президент Мирзиёевнинг 2020 йилда иккала жиноятни жиноий жавобгарликдан чиқариш ваъдасига қарамай, туҳмат ва ҳақорат ҳамон жиноий айблов бўлиб қолмоқда.
30 апрель куни суд Ўзбекистон фуқароси Севара Шайдуллаевани "Ўзбекистоннинг конституциявий тузумини ағдаришга очиқ даъват қилувчи материалларни қасддан сақлаш ва тарқатиш"да айбдор деб топди. У онасига Youtube’дан юклаб олган, 1991 йилда Ўзбекистоннинг марҳум президенти Ислом Каримовнинг исломчилар билан суҳбатини акс эттирувчи видео-лавҳани юборгани учун 30 ойлик озодликни чеклаш жазосига ҳукм қилинди.
Қийноқ ва шафқатсиз муомала
Қийноқ ва шафқатсиз муомала жиддий муаммо бўлиб қолмоқда, полиция ҳибсга олинганларни калтакламоқда. Май ойида Тошкент полицияси ҳибсга олинган Денис Николаевни қўллари кишанланган ҳолда калтаклаган. Июнь ойида Тошкент вилояти полиция бўлимида "жамоат тартибини бузиш"да гумон қилиниб ушланганидан сўнг жароҳатлар туфайли вафот этган Дилмурод Юсупвалиевнинг ўлими муносабати билан бир полиция ходими ҳибсга олинди. У билан бирга ҳибсга олинган акаси саккизта полиция ходими калтаклашда иштирок этганини айтиб, қолганларини ҳам ҳибсга олишни талаб қилди.
Дин эркинлиги
Ўзбекистон ҳокимияти диний жамоаларни рўйхатдан ўтказишга тўсқинлик қилиш, собиқ диний маҳбусларни ўзбошимчалик билан назорат қилиш ва мусулмонларни экстремизм билан боғлиқ кенг ва ноаниқ айбловлар билан жиноий жавобгарликка тортиш орқали дин эркинлигини чекламоқда. 2024 йилда Ўзбекистонда тақиқланган диний ҳаракат "Ҳизб ут-Таҳрир"га аъзоликда айбланган камида 23 нафаргача бўлган икки гуруҳ мусулмон ҳибсга олинди. Илгари дин эркинлиги ҳуқуқидан фойдалангани учун қамоқда ўтирган Хайрулло Турсунов июнь ойи ўрталарида яна ҳибсга олинди.
Ўзбекистон парламенти ота-оналар ёки васийларнинг 18 ёшга тўлмаган болаларига "ноқонуний" диний таълим беришни тақиқловчи ва жазоловчи қонун лойиҳасини кўриб чиқмоқда. Оммавий ахборот воситалари ва дин эркинлиги кузатувчилари полициянинг вақти-вақти билан узун соқол қўйган эркакларни ҳибсга олиб, мажбурий равишда соқолларини қиртишлаб, жаримага тортиши ҳақида хабар беришни давом эттирдилар.
Мажбурий меҳнат
Мустақил меҳнат ҳуқуқлари кузатувчилари 2024 йил февраль ойида хабар беришича, пахта теримчилари етишмаган туманларда мансабдор шахслар 2023-йилги ҳосил режасини бажариш учун теримчиларни мажбурлаган. Пахтачилик соҳасида мажбурий меҳнат хавфи ҳамон мавжуд бўлиб, пахта йиғим-терими ва умуман қишлоқ хўжалиги устидан давлат назорати давом этмоқда. Қишлоқ хўжалиги ишчилари ва фермерлар уюшишда чекловларга дуч келмоқда. Январь ойида Ички ишлар вазирлиги ходими Ўзбекистон форуми мониторини жиноий жавобгарликка тортиш билан қўрқитиб, унинг қишлоқ хўжалиги соҳасидаги меҳнат ҳуқуқлари бузилаётгани ҳақида хабар бериши ҳаётини хавф остига қўяётганини айтган. 18 апрель куни ҳукуматга яқин блогер ва яна бир шахс Фарғона вилоятида меҳнат ҳуқуқлари мониторингини ўтказаётган инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари Умида Ниязова ва Шарифа Мадраҳимовани қўрқитиб, ҳақорат қилган. Улар Ниязовани "Ўзбекистонга қарши ахборот ҳужумларини уюштиришда" айблашган.
Ҳокимият органлари иккала ҳолатда ҳам айбдорларни жавобгарликка тортмаган, дейилади HRW ҳисоботида.
Ўзбекистон расмийлари халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилотининг ҳисоботларига муносабат билдирмайди.
Мирзиёев бошқарувининг дастлабки йилларида ҳукуматга Ўзбекистоннинг халқаро рейтинглардаги ўрнини яхшилаш тўғрисида махсус топшириқ берган, аммо ҳукумат бу борада нима ишлар қилгани борасида расмий ҳисобот эълон қилинмаган.
Ўзбекистон 2021-2023 йилларга БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгаши аъзолигига сайланган.
Форум