Марказий Осиё мамлакатларида бир неча йиллардан бери исмларни дерусификация қилишга, масалан, фамилиялардаги славянча -ов (а) ва -ев (а) қўшимчаларига барҳам беришга уринишлар давом этмоқда. Лекин аксинча йўналишда сезиларли ҳаракат ҳам кузатилади.
"Озодлик Осиё" мухбири бу жараёнлар қандай кечаётганини ўрганди.
ЎЗБЕКИСТОН
"Биз ўзлигимизни англамагунимизча, миллий ғуруримизни ҳис этмагунимизча ҳеч қачон ривожланмаймиз," деган эди 2020 йилда Ўзбекистон Журналистика ва оммавий коммуникациялар университети ректори Шерзод Тажиддинович Қудратхўжаев. У ўз исмини Шерзодхон Тожиддинхон ўғли Қудратхўжага айлантирди.
Собиқ Иттифоқнинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби, Ўзбекистонда ҳам исмларнинг анъанавий ёзилишига қайтиш тенденцияси 1991 йилда мустақиллик эълон қилинганидан кейин бошланган.
1995 йилда қабул қилинган "Давлат тили ҳақида"ги қонунга кўра, "Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахслар, миллатидан қатъи назар, ўз исми, отасининг исми ва фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзиш ҳуқуқига эга."
Тартиб-таомил Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан тартибга солинади. Унга кўра, исм ва фамилияни ўзгартириш учун суд қарори, фамилия ва исм "эшитишда ёқимсиз" ёки "миллати бўйича мос келмайдиган" ҳолатлар асос бўлиши мумкин.
Ушбу қарорга кўра, анкета маълумотларини ўзгартиришни истаган фуқаро ФҲДЁга белгиланган ҳужжатлар билан мурожаат қилиши ва 340 000 сўмдан 680 000 сўмгача давлат божини тўлаши керак. Ариза тахминан бир ой кўриб чиқилади.
Жараён нисбатан оддий бўлишига қарамай, ҳеч бўлмаганда қоғозда, кузатувчиларнинг таъкидлашича, Ўзбекистонда ундан фойдаланишга оммавий хоҳиш йўқ. Кўпинча бу тенденция янги туғилган чақалоқларнинг оталик исмлари ёзилишида ўз аксини топади: ўзбек миллати вакиллари учун "-вич" ва "-овна" қўшимчалари ўрнига, одатда, ота исми ёнида "ўғли" ва "қизи" кўрсатилади.
Номларни дерусификация қилишга ҳукмрон табақа вакиллари ҳам қизиқаётгани йўқ (бундай тенденция Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларида ҳам кузатилади, Тожикистон бундан мустасно). Ҳокимиятга яқин шахс ҳисобланган Ўзбекистон олий ўқув юрти ректори Шерзодхон Қудратхўжа (у марҳум президент Каримов ва Мирзиёевнинг матбуот хизматларида ишлаган) ўз исмининг руслаштирилган версиясидан воз кечишга қарор қилган кам сонли кишилардан бири.
Тошкентлик блогер Сардор Салимнинг фикрича, Ўзбекистондаги жараён ҳали ҳам ҳаддан ташқари қоғозбозлик билан боғлиқ. Шунинг учун у ўз фамилиясининг руслаштирилмаган версиясини болаларга берган, лекин ўзи паспорт бўйича Салимов бўлиб қолган.
Блогер исмларни дерусификация қилиш жараёни "фуқаровий миллатчилик" билан чамбарчас боғлиқ деган фикрни билдиради. Ўзбекистонда бу ғоялар кўпроқ "дунёвий зиёлилар"га яқин, улар эса озчиликни ташкил этади, деб ҳисоблайди у.
"Мамлакатда фуқаровий миллатчик зарур куч тўплай олмади ва 1990 йиллардаёқ амалда барҳам топди. Асосан халқ диндор," дейди Салим ва диний ўзига хослик миллий илдизларга қайтишни англатмаслигини қўшимча қилади.
Лондонда жойлашган Central Asia Due Diligence тадқиқот маркази директори Алишер Илҳомовнинг фикрича, Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам сўнгги йилларда асл номларга қайтиш жараёнига Россиянинг Украинада бошлаган уруши ҳам туртки бўлди, бу постсовет ҳудудида деколонизация жараёнларини кучайтирди. Бироқ, экспертнинг фикрича, бу силжиш доим кўпроқ "қабилавий ўзига хослик"ни сақлаб қолган мамлакатларда сезиларли бўлган.
"Ўзбекистон ҳудудида мавжуд шаҳар цивилизацияси этник тафовутларни сезиларли камайтирмоқда," дейди Илҳомов.
ҚОЗОҒИСТОН
Мустақиллик бошида Қозоғистонда бу ҳодиса анча оммавий характерга эга бўлганлигини 1996 йилда чиқарилган "Қозоқ миллатига мансуб шахсларнинг фамилия ва ота исмини ёзиш билан боғлиқ масалаларни ҳал этиш тартиби тўғрисида"ги президент фармони қисман тасдиқлайди.
Унда айтилишича, бунга "фуқароларнинг кўп сонли мурожаатлари" сабаб бўлган ва "қозоқ фамилиялари ҳамда оталик исмларини ёзиш амалиётини қозоқ халқининг тарихан шаклланган анъаналарига мувофиқлаштириш" мақсад қилиб қўйилган.
Фармонда, шунингдек, "қозоқ миллатига мансуб шахслар ўз хоҳишига кўра фамилия ва ота исми ёзилишини қозоқ тилига хос бўлмаган аффиксларни чиқариб ташлаган ҳолда ўзгартиришга, лекин фамилия ва ота исмларининг туб асосларини сақлаб қолишга ҳақли," деб таъкидланган.
Алматида яшовчи қозоғистонлик актёр Бауиржан Муҳамедули, Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг, фуқароларга қозоқча ҳужжатларни олиш имконияти пайдо бўлгач, дарҳол отасининг исмини фамилия сифатида қабул қилди. Унинг айтишича, СССРда мажбуран ўрнатилган қоидалардан иложи борича тезроқ воз кечишни истаган.
"Русларда ҳам бундай бўлмаган. Уларнинг фамилиялари касби ёки оила бошлиғининг исмидан келиб чиққан. Масалан, Фёдоровлар, яъни оила бошлиғи – Фёдор. Бундай бемаънилик фақат СССРда бўлган," дейди Муҳамедули.
Қозоғистонлик журналист, PR-мутахассис, Қозоғистон Журналистлар уюшмаси аъзоси Ғазиза Ўзоқ ҳам бу фикрга қўшилади ва совет даврида ўрнатилган меъёрлардан "миллатлар ва тилларни ягона мафкура доирасида бирлаштириш" кўзланганини қўшимча қилади.
"Аслида бу ассимиляциянинг бир қисми эди. Биламизки, ўша даврларда ҳужжатларни расмийлаштиришда фамилияларни сўзма-сўз "кўчириб ёзишарди". Қозоқ фамилиялари ҳар доим аждод ёки уруғ исмини акс эттирган, бу эса [авлодлар] ўртасидаги чуқур алоқани таъкидлаган. Бироқ, барча фамилияларга автоматик тарзда русча қўшимчалар қўшиб, уларни асл маъносидан маҳрум қилишган," дейди Ғазиза Ўзоқ.
Унинг учун қозоқ ёзувчиси ва Иккинчи жаҳон уруши қаҳрамони Бауиржан Момишулининг позицияси илҳомлантирадиган мисоллардан бири бўлган. Ўзоқнинг айтишича, унинг фамилиясини совет даврида бир неча бор "Момишев" деб ўзгартиришга уринишган, лекин у бунга кўнмаган. Ўзоқнинг ўзи фамилиядаги "-ова" қўшимчасини 2012 йилда олдириб ташлаган.
"Мен анъанавий оилада ўсганман, у ерда бизни қозоқ халқи тарихини эъзозлаш, урф-одатларни ҳурмат қилиш, анъаналарни сақлашга ўргатишган. Бу қарор узоқ вақтдан бери шаклланиб келаётган эди. Болалигимдан исмимни нотўғри талаффуз қилишганини эшитардим – рус тилида "Ғ" ҳарфи йўқ. Ҳар доим исмимни нотўғри урғу билан айтишса, менга ёқмасди. Отамнинг исмини ҳам қандай бўлса шундай бузиб айтишарди. Буни қабул қилиш оғир эди," дейди Ғазиза.
Журналистнинг айтишича, унга кўп куч сарфлашга тўғри келмаган.
"Мен АҲМга (Аҳолига хизмат кўрсатиш маркази) мурожаат қилдим, ариза ёздим ва менга тез орада ҳаммасини ўзгартириб беришди. Эски маълумотлар кўрсатилган бошқа ҳужжатларни ўзгартиришга ҳожат йўқ эди," дейди Ўзоқ.
Журналистнинг фикрича, замонавий Қозоғистон жамиятида қозоқ исм ва фамилияларига қайтиш тенденцияси тобора яққолроқ намоён бўлмоқда.
"Бу миллий ўзликни англаш ҳаракати ғурур уйғотади. Ёшлар ўзларининг асл фамилияларига қайтмоқда ва биз учун бу шунчаки ҳужжатларда ниманидир ўзгартириш истаги эмас. Бу ўз илдизларимизни, тарихимизни ва тилимизни унутмаганимизни кўрсатиш усулидир.
Бу узоқ йиллар давомида тазйиққа учраган миллий ўзлигимизни тиклашга бўлган чуқур интилиш рамзидир," дейди Ғазиза.
ҚИРҒИЗИСТОН
Қирғизистонда яқинда парламент раиси фамилиясини ўзгартирганда, илдизларга қайтиш мавзуси муҳокамалар марказига айланди. Нурланбек Шакиев бундан буён Нурланбек Турғунбек уулу эканини маълум қилди.
Сиёсатчи Facebook’даги "Мен – Турғунбекнинг ўғлиман, мен – қирғиз ўғлиман!" сарлавҳали мақоласида фамилиясини ўзгартириш унинг азалий орзуси бўлганини ёзди. У ўз қарорини ҳам халқ анъаналарига риоя қилиш ва миллий ўзликни сақлашга интилиш билан изоҳлади.
Чехиядаги қирғизистонлик талаба Салима Капарнинг айтишича, унда ҳам шунга ўхшаш сабаб бўлган: 2021 йилгача у Жетибаева фамилияси билан юрган, кейин эса уни отасининг исмидан олинган фамилияга ўзгартирган.
"Болаликда, бизда одат бўлганидек, тез-тез: "Кимнинг қизисан? Отангнинг исми нима?" деб сўрашарди. Мен ҳам, одатдагидек, "Мен Капарнинг қизиман," деб жавоб берардим. Ўшанда ҳеч ким фамилиямни сўрамасди. Одамлар мени ва оиламни отамнинг исми билан танишарди. Бироқ барча ҳужжатларда мен "Жетибаева" фамилияси билан қайд этилгандим. Фамилиямни ҳам кўпинча нотўғри талаффуз қилишар ёки ёзишда хатога йўл қўйишарди, бу эса менинг ғазабимни қўзғатарди. [Исмлардаги] [миллий] шаклларга қайтиш ўзлигимизни сақлаб қолиш йўлидаги муҳим қадамдир," дейди Салима.
"Озодлик Осиё" суҳбатдошларига кўра, Қирғизистонда фамилияни ўзгартириш жараёни жуда оддий. Ҳужжатларни ўзгартириш учун бир-икки марта Аҳолига хизмат кўрсатиш марказига бориш кифоя – аввал ариза топширилади, кейин эса янги паспортлар ва фамилияни ўзгартириш тўғрисидаги гувоҳнома олинади.
Бундан ташқари, келажакда қирғизистонликларнинг фамилия ва ота исмини миллий услубда танлаш имкониятлари янада кенгайиши мумкин. Мамлакат парламентида тегишли қонун лойиҳаси биринчи ўқишдан ўтди.
Шунга қарамай, фамилиясини ўзгартирган парламент раиси Нурлан Турғунбек уулу ва талаба Салима Капар кабилан Қирғизистонда афтидан озчиликни ташкил этади. Статистик маълумотларга кўра, мамлакатда исмларнинг "қайта руслаштириш" жараёни кузатилмоқда.
Ҳозирда фамилияларни ўзгартириш масалалари бўйича масъул бўлган "Қизмат" давлат муассасаси маълумотларига кўра, 2024 йилда 198 нафар эркак ва 125 нафар аёл -ов, -ев қўшимчаларидан воз кечган. Мамлакатда уларни қўшганлар сони бир неча баробар кўп: 3 мингдан ортиқ фуқаро. Бундай ҳодиса тенденция ҳисобланади. 2022 ва 2023 йилларда 870 киши ўз маълумотларини миллий услубга ўзгартирган бўлса, деярли 12 минг қирғизистонлик -ов(а), -ев(а) қўшимчали фамилияларни олган.
Кузатувчилар бунинг сабабларидан бири сифатида 2000 йиллар бошидан бери давом этаётган қирғизистонликларнинг Россияга оммавий меҳнат миграциясини кўрсатмоқда. Бу мамлакатда, кўплаб муҳожирларнинг айтишича, давлат муассасалари ходимлари "уулу" ёки "қизи" қўшимчали фамилияларга эга фуқароларнинг ота исмини аниқлай олмас эканлар.
Қайрат "чет элдаги муаммолардан қочиш" учун фамилиясини ўзгартирган қирғизистонликлардан бири. У Замирбек уулу эди, 2008 йилда Замирбековга айланган.
"Мен 9-синфни тугатаётганимда, фамилияни ўзгартириш имконияти бор эди. Ўшанда синфимизда аллақандай урф бор эди - барча "уулу"лар "-ов"га, "қизи"лар эса "-ова"га айланди. Барча қариндошларим ва ота-онам агар чет элга чиқсам, паспорт билан боғлиқ муаммолар юзага келишини айтишарди. Мактабда ўқиётганингда бундай нарсаларни унчалик тушунмайсан. Мен ҳатто туман ташқарисига ҳам чиқмаганман, шаҳарда ҳам бўлмаганман. Ҳамма чет эл паспорти билан муаммо бўлишини, фамилия ва исмни ажрата олмасликларини айтарди. Шундай қилиб ўзгартирдим," дейди Қайрат.
ТОЖИКИСТОН
Худди шундай ҳолат Марказий Осиёнинг бошқа мамлакати – Тожикистонда ҳам кузатилган, унинг фуқаролари ҳам оммавий равишда меҳнат муҳожирлигига кетмоқда.
Тожикистонда фамилия ва ота исмларидаги русча қўшимчалардан воз кечиш 2007 йилда мамлакат президенти бу қадамни қўйганидан сўнг оммалаша бошлади: у исмини Раҳмонов Эмомали Шариповичдан Эмомали Раҳмонга ўзгартирди.
Унга кўплаб амалдорлар, кейин эса оддий фуқаролар ҳам эргашди.
Улар орасида ҳозирги собиқ бош прокурор Юсуф Раҳмон (аввалги Раҳмонов), ташқи ишлар вазири Ҳамрохон Зарифи (аввалги Ҳамрохон Зарипов), адлия вазири Рустам Шоҳмурод (аввалги Менглиев), Давлат молиявий назорати ва коррупцияга қарши курашиш агентлиги директори Абдуфаттоҳи Ғоиб (аввалги Саидов Фаттоҳ Ғоибович) бор. Бундай мисолларни мамлакат ҳукуматида кўплаб учратиш мумкин.
Бироқ Қирғизистонда бўлгани каби, вақт ўтиши билан жараён тескари йўналишда ҳам кечди. Россияда рўйхатдан ўтиш ва ишга жойлашишда қийинчиликларга дуч келган кўплаб тожик меҳнат муҳожирлари исм ва фамилияларида руслаштирган қўшимчаларни қайта тиклай бошлади.
2014 йилда Тожикистон бош прокурори мамлакатда кўплаб ёшлар яна ўз фамилиялари ва ота исмларига русча қўшимчаларни қўшишни бошлаётганидан ташвиш билдирди. У буни таълим тизимининг етарли даражада ишламаслиги билан боғлади ва бундай танловни ёшлар ўртасида "ўзликни англаш ва ватанпарварлик туйғуси пастлиги" намоён бўлиши деб баҳолади.
Ҳукумат бу ҳодисага қарши давлат даражасида курашишга қарор қилди.
2020 йилда Тожикистонда фамилия ва ота исмларида руслаштирган "-ов/-ова" ва "-вич/-овна" қўшимчаларидан фойдаланиш тақиқланди. Маълум қилинишича, ушбу қарор парламент томонидан "миллий ўзликни англаш ва маданий ўзига хосликни ҳимоя қилиш" мақсадида қабул қилинган. Ўшандан бери Тожикистонда янги туғилган чақалоқларнинг ота исми ва фамилияларига жой ёки гуруҳга тегишлиликни билдирувчи тожикча қўшимчалар ҳам мажбурий тартибда қўшилади: "зод", "зода", "он", "ён", "пурдуҳт" ва "фар".
Форум