Қозоғистонда ноябрь ойида совет диктатори Иосиф Сталиннинг ўнлаб йиллар давомида ўтказган қатағони қурбонлари хотирланади. 1926 йилдан 1956 йилгача бутун собиқ Совет Иттифоқи ҳудудида миллионлаб одамлар коммунистик тузум томонидан ҳибсга олинган, сургун қилинган, қатл қилинган ёки бошқа йўллар билан ўлдирилган.
Аммо Марказий Осиё давлатлари сўнгги пайтларда Сталин қатағонлари қурбонлари бўлган минглаб одамларни реабилитация қилмоқда, ўзларидаги КГБ архивларини очмоқда ва қатл этилган сиёсатчилар, фаоллар, исёнчилар ва жабр кўрган ёки ўлдирилган бошқа шахсларни оқламоқда.
Бу ташаббуслар Россияда танқид қилинмоқда, совет даврини обрўсизлантириш деб айбламоқда.
КГБ ҳужжатлари
18 сентябрь куни Қозоғистон Бош прокуратураси Сталин қатағонлари қурбонлари исмлари ёзилган 2,4 миллионга яқин КГБ архив ҳужжатлари оммага эълон қилинишини маълум қилди. Қозоғистон расмийлари совет даврида сохта жиноятларда айбланган 300 мингдан ортиқ одам оқланганини, яна юз минглаб кишилар ҳам оқланиши мумкинлигини айтди.
Қозоғистондаги КГБ архивларидан янги эълон қилинган маълумотлар кўрсатишича, 1920-йиллар ўрталаридан 1956 йилгача Ўрта Осиёда қамоқ, касаллик, очлик ва қатл туфайли бир неча миллион киши ўлган.
Британ-америкалик ёзувчи Роберт Конквест ўзининг “Буюк террор” асарида Сталин даврида қатағон натижасида ҳалок бўлган совет фуқаролари сони 12 миллиондан ошганини ёзган.
Марказий Осиёда фаоллардан ташқари, кўпинча зиёлилар ва сиёсий тузум аъзолари ҳам қамоққа олинган ёки қатл қилинган.
Биргина 1937-1938 йилларда Қозоғистонда 25 мингдан ортиқ, Қирғизистонда 10 мингга яқин, Ўзбекистонда 13 мингдан ортиқ ва Тожикистонда 15 минг 700 нафарга яқин элита вакиллари миллатчи ва пантуркист деб айбланиб қатл этилган.
Бундан ташқари, уларнинг юз минглаб оила аъзолари меҳнат лагерларига юборилган, қийноққа солинган, уларнинг кўпи ўша лагерларда касаллик ёки очликдан ўлиб кетган.
Қозоғистонлик тадқиқотчи ва тарихчи Мамбет Қўйгелдиевнинг айтишича, Қозоғистонда КГБнинг янги эълон қилинган маълумотлари одамларга холис тарихий маълумотлардан фойдаланиш имконини беради.
“Мен бу материаллар билан 35 йилдан бери ишлаяпман ва улар қандай вужудга келганини биламан. Бу материаллардаги ҳамма нарса ҳақиқий далилдир. КГБ "одамлар бир-бири ортидан чақади" [маълумотни Совет амалдорларига етказиш] деган мишмишни тарқатган, аммо бу ҳақиқат эмас. Қозоқлар ҳам, қирғизлар ҳам ҳеч қачон бундай иш қилмаган. КГБ нега бундай миш-миш тарқатди? Чунки улар [этник гуруҳларни] айблаш орқали ўз қилмишларини оқламоқчи бўлишган, аммо буни тасдиқловчи ҳеч қандай далил йўқ”, дейди Қўйгелдиев Озодлик радиосининг Қирғиз хизматига.
Ёпиқ архивлар
2022 йил февралида Қирғизистон Олий суди 1930-йилларда қатағонга учраган ва орадан кўп ўтмай Ўзбекистонда муҳожирликда вафот этган шоир Қозибек Казалчини реабилитация қилиш тўғрисида қарор чиқарди. Суд жараёни Қозибек ҳақидаги архивлардан олинган тарихий фактлар асосида ўтказилди, ва унинг Хитой фойдасига жосуслик қилиш айблови асоссиз бўлгани тасдиқланди.
Таниқли халқ ҳофизи Тўқтобек Асаналиев Қозибек ҳақидаги архив ҳужжатларини йиғиш ва унга қўйилган айбловлар бўйича тарихий тадқиқотлар олиб бориш билан шуғулланган гуруҳда бўлган.
“Қозибекнинг Буғачи исмли яна бир машҳур қирғиз халқ қўшиқчиси билан тушган қизиқарли суратини топдик. Сурат Россиянинг жануби-ғарбий қисмида, Қозоғистон билан чегарадош Оренбург шаҳрида ва улар сургун қилинган жойда олинган. Биз судга Қозибекнинг [айғоқчи эмас, балки] Сталин репрессияси қурбони бўлганини исботлаш учун далил сифатида тақдим этдик”, дейди Асаналиев Озодлик радиосига.
Асаналиевнинг айтишича, Қозибек ҳам ота-онаси бой бўлгани учун коммунистик тузум нишонига айланиши мумкин эди.
Қирғизистонда Сталин террори қурбони бўлганларнинг умумий сони ҳақида ишончли маълумотлар йўқ. Аммо айрим экспертлар ҳисоб-китобига кўра, 1937-1939 йилларда ҳозирги Қирғизистон ҳудудида 40 мингдан ортиқ одам ўлдирилган.
Октябрь ойида Қирғизистон парламенти 1918-1953 йилларда Совет Иттифоқи томонидан диний ёки сиёсий эътиқоди туфайли судланган, қатағон қилинган ёки сургун қилинган шахсларнинг фуқаролик ҳуқуқларини кафолатловчи қонунни қабул қилган эди.
Аммо Қирғизистон Миллий хавфсизлик қўмитасида сақланаётган Совет даври архивлари юз минглаб ҳужжатларни қайта ишлаш ва тадқиқ қилиш учун зарур бўлган маблағ йўқлиги сабабли қонун лойиҳасини қабул қилиш бир неча йилга кечиктирилди.
Қирғизистонлик тарихчи Жумагул Байдилдиев қирғиз қурбонлари ҳақида янги фактларни ҳатто Қозоғистондаги КГБ архив ҳужжатларидан ҳам билиб олишга умид қилмоқда.
“Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон, Ўзбекистон ва Қорақалпоғистондан бўлган қатағон қилинганлар ҳақида маълумот топди ва тарихий маълумотларни ўз ичига олган иккита китоб чоп этилди. Афсуски, биз Москва архивига кира олмаяпмиз, у ерда Сталин даврида қатл этилган қирғиз фуқаролари ҳақида [кўпроқ] маълумот топиш мумкин”, дейди Байдилдиев.
2022 йил январь ойи бошида Ўзбекистон Олий суди 120 нафар антисовет жангчиларини, жумладан, "босмачилар" қўзғолони етакчиларидан бири Иброҳимбек Чакабоевни (Иброҳим Бек) оқлади.
1919 йилдан 1931 йилгача Чакабоев бутун Ўрта Осиё бўйлаб совет тузумига қарши курашаётган минглаб жангчиларнинг уюшган гуруҳига раҳбарлик қилган. "Босмачилар" Афғонистонга ҳам рейдлар уюштирган. Совет ҳукумати Чакабоевни террорчи деб топган ва 1931 йил июнь ойида қатл қилган.
"Босмачилар" ҳаракати террорчи ташкилот деб топилганига қарамай, 2021 йилда Ўзбекистон судлари ушбу ҳаракатлар аъзолари ва Сталиннинг 1936–1938 йиллардаги “Буюк тозалаш”ининг юзлаб қурбонларини оқлашни бошлади. Ўзбекистонда жабрланганларнинг умумий сони 100 мингга яқин.
“Олий суд томонидан кўрилган жиноят ишлари бўйича бирорта ҳам суд ҳукми бўлмаган. Аксарият одамлар халқ комиссарлари учликлари томонидан отувга ёки лагерларга сургун қилинган”, дейилади Олий суд баёнотида.
Ўзбекистон Олий суди томонидан оқланган Сталин давридаги қурбонлар сони ҳозирда 500 га яқинни ташкил этади, жабрланувчилар қариндошларининг талаблари туфайли улар сони секин-аста ортиб бормоқда.
Ўзбекистон ва Қирғизистонда совет қурбонлари босқичма-босқич реабилитация қилинаётган бўлса ҳам, Қозоғистонда махфий ҳужжатлар ошкор қилинаётган бўлса ҳам, Кремль Россиянинг мураккаб ўтмишини қаттиқ назорат қилишда давом этмоқда.
2021 йилда Россия Олий суди Сталин сиёсий қатағонлари қурбонларини реабилитация қилиш билан шуғулланувчи “Memorial International” ташкилотини “хорижий агентлар” тўғрисидаги баҳсли қонунга риоя қилмагани важи билан ёпиб қўйди.
Сўнгги 10 йил ичида бутун Россия бўйлаб Сталинга ўнлаб ёдгорликлар ўрнатилди, 2014 йилда Москвадаги Марказий Гулаг музейида совет давридаги Сталин қатағонлари қурбонларининг тарихий карталари йўқ қилинди.
Ҳатто айрим Россия матбуоти Ўзбекистон судининг Сталин даври қурбонларини реабилитация қилиш қарорини танқид қилиб, буни Совет даврини обрўсизлантирувчи ва “Россияга қарши ҳаракат” деб атади.
Марказий Осиёда деколонизацияни тарғиб қилувчи ва мустамлакачилик қурбонлари ҳақида тадқиқот олиб бораётган қирғизистонлик журналист Миржан Балибоевнинг айтишича, Россия матбуотининг кучли таъсири ва Кремлнинг иқтисодий ва сиёсий босими туфайли Марказий Осиё давлатлари барча ваҳшийликларни очиб кўрсатмаяпти. Сталин террорини билиш минтақанинг тарихий ўзига хослиги ва мустақиллигига олиб келади, дейди у.
“Архивларни очиш минтақа мамлакатлари тарихининг номаълум, илгари айтилмаган ва яширин саҳифаларини очиб беради. Бу Ўрта Осиё халқлари қолоқ, маданияти, алифбоси ва маърифати йўқ деган ёлғон афсоналарни йўққа чиқаради”, дейди Балибоев Озодлик билан суҳбатда.
Форум