Aholi soni bo‘yicha Markaziy Osiyoning eng yirik mamlakati Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan keyin Islom Karimov merosidan chekinish alomatlarini namoyon etgan edi, ammo ba’zi eski odatlar osonlikcha yo‘qolmaydi.
O‘n yil avval O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov hali hayotlik paytida, g‘arblik jurnalist uchun bu mamlakatni o‘rganish va uning jamiyati hamda siyosiy tuzumi haqida butun-boshli kitob yozish ancha mushkul bo‘lardi.
Shu ma’noda, Joanna Lillisning nashrga tayyorlanayotgan “Ipak sarob: O‘zbekistonga oyna ortidan nazar” nomli kitobi Karimovning vorisi Shavkat Mirziyoyev targ‘ib qilayotgan “Yangi O‘zbekiston”ning bir navi yutug‘i sifatida qaralishi mumkin. Ammo Ozod Yevropa / Ozodlik radiosi tomonidan oldindan e’lon qilingan so‘z erkinligiga bag‘ishlangan bobdan xulosa qilsak, o‘zbek amaldorlari ijobiy o‘zgarishlar bilan faxrlanishi qiyin.
Lillisning kitobi mintaqadagi yigirma yildan ziyod hayot va mehnat tajribasiga asoslangan. Bu o‘ziga xos bir hisobot bo‘lib, 2016-yilda Karimov vafot etgach, Mirziyoyev hokimiyatga kelgan dastlabki yillarda bergan va’dalarining endilikda so‘nib borayotganini ko‘rsatadi.
“Erkinlik nafasi”
“Qizil chiziqlar” deb nomlangan bob, jamoatchilikka ma’lumot yetkazishga uringan bir jurnalistning bir nechta “qizil chiziq”ni bosib o‘tgani haqidagi voqeadan boshlanadi. Jurnalist Anora Sodiqova hali Karimov davridayoq 35 milliondan ortiq aholisi bo‘lgan mamlakatda ijtimoiy muammolar va oddiy fuqarolarning kundalik hayotini yorituvchi kichik gazetani boshqargan edi.
O‘sha vaqtda siyosiy sohalarga ochiqcha aralashish jurnalistni o‘zbek qamoqxonasiga olib borishi mumkin edi. Sodiqova va hamkasblarining ehtiyotkorona reportajlari ham davlat senzorlarining e’tiborini jalb qilardi.
2020-yil may oyida Mirziyoyev davridagi birinchi yirik falokat —Sardoba suv omboridagi to‘g‘onning yorilishi vaqtida Sodiqova davlat OAVlaridan biri uchun material tayyorlayotgan edi.
Jurnalist suv toshqinidan eng ko‘p jabrlangan hududga bordi va mahalliy aholining favqulodda holatga bo‘lgan reaksiyasidan ajablandi. Ular hammasi joyida ekanini aytib, falokat ularga ta’sir qilmaganini ta’kidlashardi.
Vaziyatni o‘rganar ekan, Sodiqova buning ortida asosli sabab borligini aniqladi – mahalliy amaldorlar aholiga matbuotga shikoyat qilmaslikni buyurishgan ekan.
Bu – Mirziyoyev o‘z nutqlarida ochiqcha tanqid qilgan va jurnalistlar hamda blogerlarni qanday bo‘lishidan qat’i nazar, “mansabdorlarning kamchiliklarini fosh qilish”ga chaqirgan holat edi.
Sodiqova o‘z kuzatuvlarini Facebook'da yozib qoldirdi. Natijasi ko‘p kuttirmadi – uni tanqid uchun ishdan bo‘shatishdi.
2022-yilda davlat matbuotidagi ishidan ketganidan keyin, Anora Sodiqova “Rost 24” nomli onlayn nashrni tashkil qildi. Bu korrupsiyaga qarshi kurashga qaratilgan platforma edi va Anora uning bosh muharririga aylandi. Ammo ko‘p o‘tmay “bosim va shantaj” ortidan bosh muharrir o‘zining loyihasini tark etishga majbur bo‘ldi.
Sodiqovaning aytishicha, bu 2023-yili, konstitutsiyaviy referendumga tayyorgarlik paytida sodir bo‘lgan. Konstitutsiyaviy o‘zgarishlar Mirziyoyevga kamida 2037-yilgacha hokimiyatda qolish imkonini beradi.
Lillisning kitobida o‘zbek jurnalisti Anora Sodiqova alohida ajralib turadi — u o‘z ism-sharifini yashirmasdan, ochiq gapiradi.
Lillis bilan gaplashgan boshqa jurnalist va blogerlar esa anonimlikni so‘rashgan yoki umuman gapirishdan qo‘rqqanlar. Bir bloger u bilan yashirin kafeda uchrashgan va so‘z erkinligi O‘zbekistonda ortga ketmoqda, deb aytgan. Uning ta’kidlashicha, Mirziyoyevning ilk yillarida matbuot “erkinlik nafasi”ni his qilgandi.
Islomga nisbatan «paranoyya»
Mirziyoyev hokimiyatga kelgach, Karimov davrida qamalgan siyosiy mahkumlarni ozod qildi. 2018-yilda, so‘nggi yigirma yilda ilk marta, qamoqda hech bir jurnalist qolmagan edi. Ammo keyin vaziyat yana yomonlashdi. Buni 41 yoshli bloger Otabek Sattoriyga chiqarilgan hukm boshlab berdi. U tarmoqqa hukumatni tanqid qiluvchi videolar joylashtirardi. 2021 yilda uni “talonchilik” aybi bilan 6,5 yilga qamashdi.
Shundan keyin tanqidchilarning qamoqqa olinishi tez-tez kuzatildi. Prezidentni haqorat qilishni jinoyat deb e’lon qiluvchi qonunlar kabi repressiv choralar matbuot muhitini yanada og‘irlashtirdi.
Joanna Lillisning kitobi – Karimovdan keyingi O‘zbekiston haqida ingliz tilidagi birinchi kitob bo‘ladi.
Polshada 2023-yili “Nowy Uzbekistan” (“Yangi O‘zbekiston”) nomli boshqa kitob ham chop etilgan. Uning muallifi, jurnalist Agneshka Pikulitska-Vilchevska bir necha yil O‘zbekistonda yashagan bo‘lsa-da, 2021-yili mamlakatga kirishga ruxsat ololmagan.
The Economist nashrining muxbiri Joanna Lillis 2019-yildan 2023-yilgacha O‘zbekistonda jurnalistik faoliyat olib borish uchun akkreditatsiya olgan, ammo Nukus voqealaridan so‘ng unga akkreditatsiya berilmadi.
“Ipak sarob” – Lillisning Markaziy Osiyoga bag‘ishlangan ikkinchi kitobi. Undan avval mualilfning “Qorong‘u soyalar: Qozog‘istonning maxfiy dunyosi ichida” nomli kitobi chop etilgandi.
Qozog‘iston ham avtoritar davlat hisoblanadi, lekin G‘arb huquq tashkilotlarining har yilgi indekslarida, hatto Mirziyoyev davridagi “issiqlik”dan keyin ham, O‘zbekistondan biroz yuqori o‘rinni egallab keladi.
2005-yildan buyon neftga boy Qozog‘istonda yashab kelayotgan Lillisning aytishicha, bu ikki mamlakat o‘rtasidagi farq, jumladan, ularning birinchi prezidentlari o‘rtasidagi farq bilan bog‘liq.
Uning fikricha, Karimov tashqi ta’sirlarga nisbatan dushmanona munosabatda bo‘lgan, Nazarboyev esa (2019-yilgacha Qozog‘iston prezidenti) “ancha jasur va biroz dunyoviyroq” bo‘lib, xalqaro e’tirof va qo‘llab-quvvatlashga intilgan va siyosiy muxolifatga nisbatan toqatliroq bo‘lgan.
Lillisning ta’kidlashicha, Islomning o‘zbek jamiyatidagi roli yana bir muhim farqdir.
“Toshkent mustaqillikning dastlabki yillarida ekstremistik guruhlar tahdidiga duch keldi va bu Karimovda o‘z hokimiyatiga tahdidlar bilan bog‘liq paranoyyani kuchaytirdi”, – deydi Lillis Ozodlik bilan suhbatda.
Lillis O‘zbekistonning oldingi boshqaruv uslubiga qaytishi avtoritar rahbarlar mantig‘iga mos kelishini ta’kidlaydi, chunki “fikr erkinligi haqiqatan ustun bo‘lgan muhitni yaratish rejim uchun tahdid solishi mumkin”.
Shu bilan birga, muallif o‘zining kitobi Karimovdan keyingi O‘zbekistondagi ham ijobiy o‘zgarishlar va ham oldingi rahbarning hanuz saqlanib qolayotgan og‘ir merosini hujjatlashgan asar sifatida mamlakat uchun “islohotlarga sodiq qolish qanchalik muhim ekani" borasida eslatma bo‘ladi, deb umid qilmoqda.
