Ўзбекистон фуқароси ва Украина резиденти бўлмиш 35 ёшли Александр Кургановский ўсмир ёшидан бери ота-онаси билан Мариуполда яшар эди.
2022 йилда Россия армияси шаҳарни босиб олганида у бошқа минглаб аҳоли каби қочишга мажбур бўлади. Кургановский осмондан ёғилган бомбалар даҳшатини ва йўл азобларини бошидан кечириб, ахийри Берлинда қўним топади.
Аммо уч йил ўтиб, янги паспорт олиш тараддудига тушганида бошқа муаммога йўлиқади: Ўзбекистон консулхонаси унга ёрдам беришни рад этиб, мамлакатга қайтишни ва “чегарани ноқонуний кесиб ўтгани учун” жавоб беришни тавсия қилади.
Ўзбекистондан Украинага кўчиш
Александр Кургановский Наманган шаҳрида туғилган. Тўрт яшарлигида бутун оила Тошкентга кўчиб бориб, у ерда 11 йил яшаган, кейин эса ота юртга – Украинага қайтишга қарор қилганлар.
“Ўн беш ёшимдан то уруш бошлангунича Украинада яшадим. У менинг уйим эди. Ота тарафдан катта бувим ўша ерда туғилган, кейинчалик Ўзбекистонга кўчиб борган. Ота томон қариндошларнинг барчаси Украинада яшайди. Отам саккиз йил олдин Украина фуқаролигини олган”, тушунтиради Александр.
Оила доимий яшаш учун хорижга жўнаб кетганлар сифатида рўйхатдан ўтиб, 2004 йилнинг ёзида янги мамлакатга ўрнашади. Ўша йили Александр Украинада яшаш рухсатномаси (ЯР) олади (таҳририятда буни тасдиқловчи ҳужжат мавжуд – “Озодлик”).
Украина фуқаролигига ўтиш учун ариза бериш фурсати етганида муаммо чиқади. Александр айтишича, бунга миграция идорасининг хатоси сабаб бўлган. Натижада у фуқароликка кира олмай, яна ЯР (бу сафар муддатсиз) олишга мажбур бўлади.
2022 йил бошларида Украина фуқаролигини олиш учун яна бир карра уриниб кўришга қарор қилиб, зарур барча ҳужжатларни йиғади.
Аммо февралда уруш бошланади.
Мариупол қамалда
Мариупол – Украинанинг Россия қўшинлари энг кўп вайрон қилган шаҳарларидан бири. Бу ерда Россия босқини 2022 йил 25 феврал тонггида бошланган. 20 майда шаҳар тўлиқ ишғол қилинган.
Human Rights Watch қайдларига кўра, Мариуполда камида 8 минг киши қурбон бўлган, яна тахминан 350 минг киши мажбуран шаҳарни тарк этган.
Уруш бошланган пайтда Александр онаси билан бирга Мариупол чеккасидаги кўпқаватли уйда истиқомат қиларди.
“2014 йили россияпараст айирмачилар уч ой шаҳарни эгаллаб турганди, аммо июнда “Азов” полки уларни қувиб чиқаргач, ҳаёт яна изига тушиб кетган (Россия қўлловидаги айирмачилар Мариуполни 2014 йил 13 апрелдан 13 июнгача назорат қилиб турган – “Озодлик”). Шу боис одамлар 2022 йилги урушни хийла хотиржам кутиб олишди. Бир неча кунда ҳаммаси жойига тушиб кетадигандек туюлди уларга. У ер менинг уйим эди, ҳеч қаёққа кетишни истамасдим. Аммо 25 февралда руслар темир йўлга шикаст етказди, поездлар қатнови тўхтади. 1 мартда эса шаҳар чор тарафдан қуршовга олинди. 2 март куни Россия учоқлари юқори волтли электр узатиш станцияларини яксон қилди”, дейди суҳбатдошимиз урушнинг илк кунларини эслаб.
Шаҳарда электр таъминоти ва алоқа узилиб қолади. Бомбалаш авжига чиқади. Александр ва онаси хавфсизроқ жойга яширинишга қарор қиладилар.
“Онам ишлайдиган шифохонада генератор ўрнатилган ва сув захира қилинган ертўла бор эди. 2 мартдан 15 мартгача ўша ертўлада жон сақладик. Жами 50 киши эдик. Аммо жуда қийин бўлди: ертўла иситилмас, ҳарорат +6 атрофида эди. Кечқурунлари генераторни қўшиб, ун, ачиган сут ва кефирдан бирор егулик пиширардик. Сувни эса филтрлаб ичардик”, ҳикоясида давом этади Александр.
15 март куни Кургановский ва онаси қамалдаги шаҳардан чиқиб олишга муваффақ бўлишади: дастлаб Новая Ялта қишлоғига, у ердан – Брдянск шаҳрига, ундан кейин эса ғарбга йўл оладилар.
“Автобусда полга ўтириб кетдик, дала-даштда тунадик. Лекин ҳеч ким нолигани йўқ – ҳамма тирик қолишни хоҳларди. Март ойи адоғида бир амаллаб Запорожьега етиб олдик. Ундан ўтиб Днепрга борганимизда Европа ҳужжати бор-йўқлигидан қатъи назар барча қочқинларни қабул қилаётганидан хабар топдим. Махсус эвакуация поездига ўтириб, 4 апрелда Польшага етиб келдик. Чегарачилар текширишди: мен ўзбекистонлик эканимни билгач, ҳужжатимга муҳр босишди ва ҳамдардлик билдириб, ўтказиб юборишди”, дейди Кургановский.
Александр билан онаси Варшавадаги қочқинлар марказидан Берлинга жўнатилади. Улар ҳануз Германия пойтахтида яшаб турибди.
“Йигитча, сиз қонунни бузгансиз”
Ўша воқеалардан қарийб уч йил ўтгач, Кургановскийлар янги катта муаммога йўлиқишди.
2025 йил декабрда Александрнинг Ўзбекистон паспорти муддати тугайди (ҳужжат 2011 йил намунасида, яшил муқовали). Амал қилиш муддати тугаган паспорт янги намунадаги ҳужжатга алмаштирилиши керак. Қолаверса, 2021 йил январдан бошлаб Ўзбекистон фуқаролари фақат қизил муқовали хорижга чиқиш паспорти билан чет элга бориб-келишлари мумкин.
Ўзбекистоннинг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига кўра, паспортсиз ёки шахсни тасдиқловчи ҳужжатсиз ёхуд муддати ўтган паспорт билан яшаган фуқарога БҲМнинг ярим бараваридан 3 бараваригача (150 мингдан 900 минг сўмгача) жарима солинади.
Кургановский бу масалани ҳал қилиш учун Берлиндаги Ўзбекистон консулхонасига мурожаат қилди.
“Консуллик ходими мендан: “Германияга қандай келиб қолдингиз?” деб сўради. “Мариуполдан келдим, қочқинман, бир амаллаб келиб олдик”, дедим. Ходим: “Йўқ, йигитча, аввал янги паспорт олиб, унга паспортга Шенген визаси ёки Польшага визани бостириб, ундан кейин йўлга чиқиш керак эди”, деб эътироз қилди. Биринчидан, ўша кезлар гуманитар сабабларга кўра барчани чегарадан ўтказишган. Иккинчидан, биз ваҳимада эдик, иситма, бош оғриқдан силламиз қуриганди. Аммо ходимга барибир гап уқтиролмадим. “Консуллик рўйхатида турмайсиз, сизга ёрдам рад қилинади”, деб жавоб берди”, дейди Александр.
Охир-оқибат Кургановскийга масалани ҳал қилиш учун Ўзбекистоннинг Киевдаги элчихонасига боришни маслаҳат беришди. Чунки Александр Украинадаги консулхона рўйхатида турарди. Суҳбатдошимиз жўнашга тайёр бўлиб турганида Киевдаги дипломатик ваколатхона ходими билан телефон орқали бўлган суҳбат ҳафсаласини пир қилади.
“Мендан: “Ҳозир қаердасиз?” деб сўрашди. “Германиядаман”, деб жавоб бердим. Яна сўроққа тутишди: “Нега Германияда бўласиз?” “Чунки қочқинман, Польшадан бу ерга келдим, Польша ҳаммани, жумладан Ўзбекистон фуқароларини ҳам қабул қилган”, дедим. Шунда консулхона ходими: “Йўқ, йигитча, сиз Ўзбекистон Республикасининг виза режими ва чегарани кесиб ўтиш тўғрисидаги қонунларини бузгансиз, чегарадан ўтишга ҳаққингиз йўқ эди, консулхонага мурожаат қилишингиз керак эди”, деди. Ҳолбуки, биз жўнаб кетган пайтлар кўп мамлакатларнинг консулхоналари ишламас, Киевда уруш бўлаётган, ҳамма дипломатик идоралар Лвовга кўчиб ўтаётган эди. Ходим айтишича, янги паспорт олиш учун Ўзбекистонга бориб-келишим керак эмиш. “Сизни кичкина суд ва, эҳтимол, кичкина жарима кутяпти”, деди яна у. Нега жарима тўлайман? Ўз ҳаётимни сақлаб қолганим учунми?”, дейди Александр жаҳли чиқиб.
Хуллас, Ўзбекистоннинг Украина пойтахтидаги консуллиги ҳам Александрга ёрдам беришдан бош тортди.
“Озодлик”нинг Александр Кургановский иши бўйича изоҳ олиш учун Киевдаги Ўзбекистон элчихонаси билан боғланишга уринишлари зое кетди. Элчихона телефонлари доим банд бўлди. Киевдаги ва Берлиндаги элчихоналарга йўлланган расмий сўровлар эса ҳануз жавобсиз қолмоқда.
Францияда жойлашган “Марказий Осиёда инсон ҳуқуқлари” ассоциацияси раҳбари Надежда Атаевага кўра, Кургановский воқеаси чет элдаги ўзбекистонликлар қанчалар ҳимоясиз қолганини кўрсатади.
“Дипломатик миссиялар хавфсизлигига таҳдид солувчи қалтис вазиятда қолган фуқаролар мурожаатларига тезкор муносабат билдиришга мажбур. Бироқ Ўзбекистон, Конституция тамойилларига зид ўлароқ, ўз фуқароларини муҳофаза қила олмаслигини яна бир бор кўрсатиб қўйди”, дейди Атаева.
Эксперт фикрича, Европа чегарасини ноқонуний кесиб ўтгансан, деб Александрни чалғитишган. Чунки, тушунтиради Атаева, уруш шароитида гуманитар сабабларга кўра чегарадан ўтиш – виза билан ўтишга тенглаштирилади. Александр воқеасида бу ташкиллаштирилган эвакуация бўлган.
“Ўзбекистон дипломатлари Александр 2022 йил февралда Мариуполда ҳалок бўлиш хавфи остида қолганини инобатга олишмаган”, дейди ҳуқуқ ҳимоячиси.
Форум