Хориждаги марказий осиёлик фаолнинг ҳаёти шундай: муаммога дуч келган ҳамкасбингизга қарайсиз, кўп ўтмай ўзингиз ҳам ўша муаммога дуч келасиз.
“Трансмиллий репрессия” ёки ҳукуматларнинг мухолифат фаоли овозини ўчириш учун хорижга қўл узатаётгани Марказий Осиё бўйича ишловчи инсон ҳуқуқлари ташкилотлари учун тобора асосий мавзуга айланиб бормоқда. Минтақанинг учта энг авторитар давлати – Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистоннинг бу борада рейтинги баланд.
Бу жараёнда бутун дунё бўйлаб ҳукуматлар – одатда нодемократик ҳукуматлар – иштирок этади, улар қўрқитади, экстрадиция қилади ва баъзан ўз душманларини чет элда ўлдиришга интилади.
Тахминан ўн йил аввал Туркия минтақа фуқаролари учун саёҳат чекловлари йўқлиги ва экстрадиция хавфи нисбатан паст бўлганлиги сабабли Марказий Осиё фаоллари учун энг хавфсиз жойлардан бири бўлган.
Бироқ, экспертлар сўнгги йилларда Туркия расмийлари томонидан муносабат ўзгарганини қайд этишмоқда.
Тожикистонлик фаоллар ғойиб бўлмоқда
Сўнгги бир ойнинг ўзида Туркияда яшовчи икки тожик сиёсий фаол изсиз ғойиб бўлди. Бу ҳукумат танқидчилари узоқ йилларга қамаладиган ва қамоқда шавқатсиз муомалалар одатий ҳолга айлангани ватанларига олиб кетилганидан хавотир уйғотди.
Тожикистон мухолифатининг “Гуруҳ 24” гуруҳи вакили Сухроб Зафар сўнгги икки ҳафта давомида 23 февралдан бери ғойиб бўлган ҳамкасби, Истанбулда муҳожирликда бўлган Насимжон Шарифовни қидирмоқда, дейди Марказий Осиё бўйича инсон ҳуқуқлари бўйича эксперт Стив Свердлоу.
У муҳожирларни сақлаш марказларига борган, Туркия расмийларига сўровлар юборган, аммо улардан Шарифовнинг қаердалиги ҳақида ҳеч қандай маълумотга эга эмаслиги ҳақида хат олган, дейди Свердлоу Х’да. Зафар Свердлоуга ҳам ёрдам сўраб мурожаат қилган.
Бироқ 11 март куни тожик фаоллари 10 мартдан бери Зафарнинг ўзи ҳам ғойиб бўлгани ҳақида хавотир билдиришди.
"Гуруҳ 24" маълумотларига кўра, Туркиядаги ўн йиллик фаолияти давомида Зафарга уни ўлдириш ёки ўғирлаб кетишлари ҳақида огоҳлантирувчи СМСлар кўринишида мунтазам таҳдидлар олган.
Шунингдек, у Туркия ҳукумати томонидан бир неча бор, эҳтимол, Тожикистон илтимосига кўра ҳибсга олинган ва кейинроқ қўйиб юборилган.
Тожикистонда "Гуруҳ 24" авторитар президент Имомали Раҳмон режимига қарши митингларга чақирганидан кўп ўтмай, 2014 йил октябрь ойида Олий суд қарорига кўра “экстремистик ташкилот” деб топилган эди.
Бу қарор, одатда, режимнинг ҳатто чекланган даражадаги сиёсий мухолифатга ҳам тоқати тугаётган вақтга тўғри келди.
Орадан бир йил ўтмай, Олий суд Тожикистон Ислом Уйғониш партиясига – мўътадил, диний мухолифат партиясига нисбатан ҳам худди шундай ёрлиқни илди.
Кейин пойтахт Душанбе яқинидаги ғалаённи уюштирганликда айбдор деб топилган ушбу партиянинг кўплаб етакчи раҳбарлари қамоққа олинди.
Албатта, 2015 йил “Гуруҳ 24” асосчиси, тадбиркор Умарали Қувватов Истанбулда отиб ўлдирилган эди. Бу шаҳарда яшовчи марказий осиёлик диссидентлар учун қандайдир бурилиш нуқтасидир.
2016 йил – бурилиш нуқтаси
Қотиллар жавобгарликка тортилгунга қадар мамлакатдан қочишга муваффақ бўлган тақдирда ҳам, мухолифат етакчисининг ўлдирилишида Туркиянинг бевосита қўли бўлиши даргумон.
Қувватовни кечки овқатга алдаб чақириб, заҳарлаб, кейин кўчада отиб ўлдирган асли тожикистонлик шахс Туркия суди томонидан умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинган.
Аммо сўнгги йилларда Туркия ҳукумати Марказий Осиё ҳукуматлари билан ўз тупроғида бошпана излаётган диссидентлар бўйича келишишга анча тайёр бўлди. Эҳтимол, бу Анқара Марказий Осиёдаги ҳамкорларидан шундай жавоб беришини кутаётгани учундир.
Ўтган ой Freedom House сўнгги ўн йилликдаги маълумотларга асосланиб, Туркия ва Тожикистонни трансмиллий қатағоннинг энг маҳсулдор вакиллари қаторига киритди. Қолган учта давлат Хитой, Миср ва Россиядир.
Туркия учун бурилиш нуқтаси, шубҳасиз, 2016 йилда Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон ва ҳукуматга қарши тўнтаришга уриниш бўлди. Ўшанда 250 га яқин одам ҳалок бўлганди.
Бу воқеа Туркия ҳукуматини АҚШда истиқомат қилувчи Фатҳуллоҳ Гулен жамоатига қарши уруш бошлашига сабаб бўлди. Эрдўғоннинг собиқ иттифоқчиси бўлган Гуленни Анқара давлат тўнтариши уюштиришда айблади. Гулен эса бу айбловларни бутунлай рад қилди.
Туркияда ўн минглаб одам ишдан бўшатилди, қамалди. Гуленнинг алоқалари бўлган ҳар қандай давлат билан Анқара муносабатлари совуқлашди.
Аслида бу тўнтариш уриниши бўлишидан аввал Марказий Осиёнинг баъзи бошқа ҳукуматлари Гуленга алоқадор муассасаларни ёпишни бошлаган эди, аммо Қозоғистон ва Қирғизистонда уларнинг кўплаб мактаб ва университетлар ўз фаолиятини давом эттирди.
Эрдўғоннинг 2018 йилда Бишкекка ташрифи чоғида у Анқара “Фетҳуллоҳчи террор ташкилоти” деб атаган ташкилотга бир неча бор ишора қилган ва ўша пайтдаги президент Сўўрўнбай Жээнбековни «гуленчилар» томонидан ағдарилиш хавфи борлигидан очиқ огоҳлантирган.
Жээнбеков 2020 йилда Қирғизистоннинг амалдаги президенти Садир Жапаровни қўллаб-қувватловчи кучлар томонидан ағдарилди, Қирғизистондаги Гулен илҳомлантирган «Сапат» мактаб тармоғининг туркиялик асосчиси Ўрхон Инанди 2021 йил июнда Бишкекда турк агентлари томонидан ўғирлаб кетилди.
Ўғирланган пайтда Қирғизистон паспортига ҳам эга бўлган Инанди ўтган йили Анқара суди томонидан “қуролли террорчи гуруҳ тузганлик” айби билан 21 йилга озодликдан маҳрум этилди.
Марказий Осиё давлатлари мустақиллигининг дастлабки йилларида Туркия мухолифат етакчилари Муҳаммад Солиҳ ва Абдураҳмон Пўлатни экстрадиция қилишдан бош тортиб, минтақанинг энг йирик давлати – Ўзбекистон билан муносабатларига путур етказиш хавфини оширганди.
Бунга жавобан Ўзбекистон икки давлат ўртасида визасиз режимни тўхтатди. Бу имтиёз Шавкат Мирзиёев 2016 йилда Ислом Каримов вафотидан кейин ҳокимият тепасига келганидан кейингина тикланди.
Яқингача Туркия Ўзбекистонга қўшни Туркманистон фуқаролари визасиз саёҳат қилишлари мумкин бўлган кам сонли давлатлардан бири эди. Аммо вазият 2022 йилда Туркманистоннинг талабига биноан Туркия ҳукумати визасиз режимни бекор қилганидан кейин ўзгарди.
Тожикистон Freedom House ташкилотининг узоқ муддатли трансмиллий репрессиялар бешлигига кирган ягона Марказий Осиё давлатидир. Аммо Туркманистон ташкилотнинг “2023 йилдаги энг ёмон беш ҳуқуқбузар” сафига киритилган.
Ашҳобод эса бу мақомга Туркиянинг фаол ёрдамисиз эриша олмасди. Чунки Туркия туркманлар узоқ вақтдан бери ўзларининг чуқур репрессив, иқтисодий носоғлом ватанидан чиқиш учун асосий манзил бўлиб келган.
Озодлик радиоси туркман хизмати манбалари Анқара виза чекловларини қайта жорий қилганидан кейин Туркия томонидан минглаб депортациялар бўлганини маълум қилса ҳам, Туркманистоннинг ёпиқлиги сиёсий фаол муҳожирларни оддий муҳожирлардан ажратишни қийинлаштиради.
Аммо туркманистонлик камида олти нафар сиёсий фаол Ашҳободга депортация қилинди: Фарҳат Мейманқулиев, Ровшен Кличев, Умит Қўзибоев, Довран Имомов, Максат Баймурадов ва Сердар Дурдулиев, дея хабар беради Озодлик радиосининг Туркман хизмати.
Истанбулдаги нисбатан таниқли мухолифат фаоли Дурсултан Таганова 2020 ва 2021 йилларда ҳибсга олинганида саёҳатга янги чекловлар киритилгунга қадар камида икки марта депортация бўлишига оз қолганди.
2020 йилда Таганова депортация марказида ушлаб турилган ва кейинроқ 11 инсон ҳуқуқлари ташкилоти Туркия ҳукуматини депортация қилмасликка чақирганидан сўнг қўйиб юборилган.
Кейинги йили Таганова журналистларга Туркия иммиграция хизматига чақирилганини ва у ерда сиёсий фаолиятини тўхтатмаса, турар жой билан боғлиқ муаммолар бўлиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирилганини айтди.
Жанубий Калифорния университетининг Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш гуруҳи ва Венада жойлашган Евроосиё Озодлиги ҳимоя гуруҳи томонидан БМТ Инсон ҳуқуқлари кенгашига тақдим этилган ҳисоботда Туркиядаги туркман фаоллари диққат марказига олинган.
Ҳисобот муаллифлари Туркияни туркман сиёсий фаоллари ва ҳуқуқ ҳимоячилари учун “борган сари хавфлилашаётган муҳит” деб атаган, туркманлар одатда “кузатув, саёҳат чекловлари, дискриминация ва бошқа ҳуқуқбузарликларга дучор бўлмоқдалар, бунда Ашҳобод ва Анқара уларнинг иккаласини ҳам назорат қилиш ва кузатишда тобора кўпроқ фойдаланмоқда”.
Унда таъкидланишича, турк полицияси “[Истанбулдаги] Туркман консуллиги кўрсатмаси бўйича депортация қилинадиган 25 нафар туркман муҳожири рўйхатини тузган”.
Туркиянинг энг йирик шаҳридаги туркман сиёсий фаоллигини тугатишга қаратилган бу биргаликдаги саъй-ҳаракатлар исталган самара бериши мумкин.
Истанбулда яшовчи яна бир туркман фуқароси Азиз Мамедов 2021 йилда сиёсий фаолликка киришганидан бери мунтазам таҳдидга учраётгани, жумладан, консуллик олдидаги намойиш пайтида номаълум шахс томонидан пичоқлангани ҳақида хабар берган.
Бироқ, январь ойида Мамедов фаоллик билан шуғулланмаслигини эълон қилди.
"Мен ўйладим: нега ўзимни оловга ташлаяпман? – дейди Мамедов. – Биз [туркман] халқи учун қилган ишларимиз ўзини оқламади."
Форум