Хитой электромобиллари Тожикистон пойтахти Душанбенинг гавжум кўчаларида одатий манзарага айланишидан олдин ҳам, Толиб Рауфов каби таксичилар уларнинг фойда келтиришини билишарди.
Ўзининг айтишича, у биринчи хитой электромобилини уч йил аввал, тахминан 30 минг долларга сотиб олган ва ўтган йили уни қайта сотган. Бу пулга у Хитойнинг етакчи электромобил ишлаб чиқарувчиси BYD моделини 21 минг долларга сотиб олди — бу компания яқинда умумий сотувлар бўйича Tesla’ни ортда қолдирди. Рауфовнинг сўзларига кўра, арзон нарх, маҳаллий бозордаги юқори қиймати ва бензинга эҳтиёж қолмаслиги такси ҳайдовчиси сифатида унинг даромад маржасини сезиларли даражада оширди.
"Хитой электромобилини сотиб олганимдан афсусланмайман", дейди у Озодликка. "Душанбеда такси ҳайдаш авваллари бунчалик даромадли бўлган эмас."
Рауфовнинг тажрибаси Хитойнинг минтақадаги иқтисодий таъсири қандай қилиб Тожикистон ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатларини — Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон ва Туркманистонни — ўзгартириб бораётганининг энг кўзга кўринган мисолларидан биридир. У ва бошқа таксичилар арзонлиги сабаб хитой автомобилларини афзал кўришмоқда, бу орада минтақа ҳукуматлари солиқ имтиёзлари, яшил инфратузилмани ривожлантириш ва маҳаллий ишлаб чиқариш учун заводлар қуриш орқали йўл очиб бермоқда.
Озодликка гапирган таҳлилчилар ва маҳаллий автоимпортчиларнинг таъкидлашича, бу нафақат транспорт ландшафтининг ўзгаришига, балки минтақанинг Хитой билан иқтисодий ва сиёсий яқинлашуви тезлашишига олиб келмоқда.
Бу тенденция Марказий Осиёни АҚШ ва Европа Иттифоқи каби Ғарб мамлакатларининг Хитой электромобилларига нисбатан бож тўловлари жорий қилиш орқали киритилган чекловларига зид. Бу, айниқса, АҚШ президенти Доналд Трампнинг глобал божлар сиёсати ва Пекин билан савдо уруши фонида кучайиши мумкин. Давлат қўлловига эга хитой компаниялари Марказий Осиёни АҚШ импортини алмаштириш ва экспортни йўналтириш учун имконият сифатида кўришмоқда.
"Трамп маъмурияти жорий қилган божлар Хитойнинг Марказий Осиёга электромобил экспортларини янада рағбатлантириши мумкин," деди China Global South Project маркази ходими Юнис Шарифли Озодликка. "Бу маҳаллий талабни қондириш, қайта экспорт стратегияларини қўллаб-қувватлаш ва Ғарб компаниялари учун рақобат майдонини қисқартиришга ёрдам беради."
Хитой машиналари Марказий Осиёни қандай эгаллади?
Хитойнинг Марказий Осиёдаги етакчи мавқеъи йиллар давомидаги стратегия ва имкониятлар натижасидир.
"Хитой автосаноатидаги ўсишнинг асосий сабаби — Марказий Осиёдаги талабнинг ортиши," дейди Карнеги Россия-Евроосиё маркази эксперти Темур Умаров. "Истеъмолчилар хитой брендлари таклиф қилаётган машиналарни исташмоқда."
Хитойнинг Марказий Осиёга инвестициялари сўнгги ўн йилликда "Бир камар — бир йўл" ташаббуси доирасида амалга ошди. Бу лойиҳа орқали Хитой Марказий Осиё ресурсларини — нефть, газ ва бошқа хомашёни — ўзига етказиб беришни енгиллаштириш ва янги савдо йўлларини қуришга интилади. Кейинги йилларда эса, Хитой минтақанинг етакчи савдо ҳамкори ва энг йирик ташқи инвесторига айланди, бу эса хитой компаниялари учун иқтисодиётдаги иштирокини кучайтириш имконини берди.
Тожикистон ҳам Хитой электромобиллари учун бир қатор имтиёзларни жорий этди: солиқ тўловларидан озод қилиш, қайтарма тўловлар, EV импорти учун ўн йиллик божхона имтиёзлари ва бутун мамлакат бўйлаб зарядлаш станциялари қурилиши.
2023 йил сентябрда Душанбе шаҳар ҳокими таксилари тўлиқ электромобилга ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди, ва ҳукумат мамлакатда 2030 йилгача машиналарнинг 30 фоизини электромобилга айлантириш мақсадини қўйган.
Автомобил импортчиси Рустам (исмини тўлиқ ошкор этмасликни сўраган) Озодликка билдиришича, Хитой билан боғланишлар аввало 2020 йилдаги пандемия пайтида, кейин эса 2022 йилда Россиянинг Украинага бостириб кириши ортидан кучайган.
Унинг сўзларига кўра, у аввал машиналарни Европадан, ҳатто Литвадан ҳам олиб келарди. Аммо локдаун пайтида етказиб бериш занжирлари бузилган ва Хитой компаниялари ички чекловлар бекор қилингач, машиналарни анча арзон сотишни бошлаган. Шу билан импорт тармоқлари шарққа қаратила бошлади.
Унинг айтишича, Россияга нисбатан санкциялар кучайгач ва Европа бозорида фойда камайгач, хитой машиналарига талаб янада ортган.
"Хитой машиналари ҳозир жуда сифатли," деди у. "Санкциялар бекор қилинса ҳам, бозоримизда вазият ўзгармайди."
"Ёруғлик тезлигидаги ривожланиш"
Электромобиллар масаласида Марказий Осиё Хитой брендлари учун ҳам бозор, ҳам ишлаб чиқариш марказига айланмоқда.
Энг ёпиқ давлатлардан бири Туркманистон ҳам хитой электромобилларини импорт қилишни бошлади. JAC Motors компанияси томонидан ишлаб чиқарилган электромобиллар шаҳар таксилари сифатида жорий этилди ва зарядлаш станциялари қурилди.
2024 йилда жаҳонда электромобиллар сотувлари 11 миллионга етган бўлса, Қозоғистонда ҳам шу йили хитой электромобиллари савдоси 36 баробарга ошди.
Остона электромобиллар саноатини Хитой билан ҳамкорликда ривожлантириш ниятида. Ҳукумат 2029 йилгача заряд станциялари қуриш ва электр тармоқларини яхшилаш бўйича йўл харитасини қабул қилган.
EV бўлмаган хитой машиналари ҳам Қозоғистон бозорида ўз ўрнини топган. 2025 йилда мамлакатда Chery, Haval, Tank ва Changan каби хитой брендлари машиналарини йиғиш заводи ишга тушиши кутилмоқда.
Test-drive.kz журнали муҳаррири Оксана Черноножкина фикрича, хитой брендлари — нафақат электромобиллар, балки бошқа турдаги машиналар ҳам — Қозоғистон бозорини "зап" этиб эгаллаб олди. Улар Европа ва АҚШ каби рақибларини ортда қолдирмоқда.
"Бу ривожланиш ёруғ тезлигида содир бўлди. Улар етакчи дизайнер ва муҳандисларни жалб қилишди ва бу ўз самарасини берди," деди у Озодликка. Auto.kz журнали муҳаррири Алексей Алексеевнинг таъкидлашича, ҳозир Қозоғистонда энг кўп сотилаётган бешта бренддан бештаси Хитойники.
"Пандемиядан бери Европанинг кўплаб брендлари бозор улушини йўқотди," деди у. "Хитой машиналари яхши нарх, замонавий технология ва 5–7 йиллик кафолат таклиф қилади. Европаликлар эса 3 йил."
Ўзбекистонда эса 2024 йилда президент Шавкат Мирзиёев Жиззахдаги BYD заводи очилиш маросимида қатнашди. Завод 1200 иш ўрни яратди ва йиллик ишлаб чиқариш ҳажмини 50 мингдан 500 минггача оширишни мақсад қилган. Шунингдек, Хитойнинг Xiaou Group компанияси 1,5 миллиард долларлик электромобиллар заводи қурмоқда.
Тошкент Хитойнинг Henan Suda компанияси билан 2033 йилгача 50 минг зарядлаш станцияси қуриш бўйича келишувга эришди. Бундан ташқари, электромобил импорти солиқ ва божлардан озод қилинди. Бу сиёсат маҳаллий тадбиркорларга ҳам заряд станциялари қуриш ва истеъмолчилар учун EV сотиб олиш харажатларини камайтириш имконини берди.
Натижада, электромобиллар сотувлари 2019 йилдан буён ўн баробарга ошган. 2024 йилда илк бор Ўзбекистонда бензинли машиналарга нисбатан электромобил ва гибридлар кўпроқ импорт қилинган.
53 ёшли тожикистонлик Қаҳрамон яқинда BYD e2 сотиб олган. Унинг сўзларига кўра, энди у мой алмаштириш харажатларидан халос бўлди ва ойлик ёқилғи харажатлари 300 доллардан 10 долларгача тушди.
"Бу машина узоқ сафарлар учун эмас, зарядлаш вақти ҳам узоқ," деди у. "Аммо шаҳар ичида юриш учун жуда қулай."
Қайта экспортдан маҳаллий бозорга
Айни пайтда, Қирғизистон хитой машиналарининг — фақат электромобиллар эмас — Россияга қайта экспортдаги етакчи марказга айланди.
2023 йилда Қирғизистон 651 миллион долларлик гибрид хитой машиналарини импорт қилди. 2024 йилда 7541 EV, 219,8 миллион доллар қийматда мамлакатга олиб кирилди.
Бу ўсиш фақат ички бозор учун эмас эди. Ғарбнинг Россияга нисбатан жорий қилган санкциялари натижасида Европа ва Япония машиналари импорти чекланган, ва хитой машиналари — гибрид, бензинли ва EV — бу бўшлиқни тўлдирди. Қирғизистонлик тадбиркорлар бу имкониятдан фойдаланиб, Хитой ва Россия билан алоқалар ва мамлакат географияси туфайли Россияга қайта экспортни амалга оширишди.
"Санкциялар биз учун имконият бўлди ва тадбиркорлар буни тез англаб етиб, ҳаракат қилдилар," дейди Қирғизистонда машҳур автосайт блогери ва импортчи Данияр Салякаев Озодлик билан суҳбатда.
Сўнгги уч йилда Қирғизистонга 150 мингдан ортиқ хитой машинаси импорт қилинган. Расман уларнинг фақат 10 фоизи Россияга қайта экспорт қилинган, аммо бу рақам аслида анча юқори бўлиши мумкин.
Шунга қарамай, мамлакат ичида ҳам хитой машиналари тобора кўпроқ кўзга ташланмоқда. Арзон нарх ва сифат кўтарилиши натижасида кўп қирғизлар ҳам хитой машиналарига ўтиб бўлишган. Хитой компаниялари ҳам мамлакатда фаолият юритишни бошлаган — 2024 йилда Бишкек яқинида 115 миллион долларлик электромобил ва тижорат юк машиналари заводи қурилиши бошланган.
Салякаевнинг айтишича, Россия божхонасидаги ўзгаришлар қайта экспортдан фойдани камайтирди, аммо бу жараён Қирғизистонда маълум инфратузилмани шакллантирди.
"Қирғизистон Хитой машиналари Россия бозорига кетадиган марказга айланганида, бу ерда профессионал тармоқлар ва хизматлар шаклланди," дейди у. "Энди эса, улар маҳаллий бозорда ҳам қолиши мумкин."
Форум