Аҳоли сони бўйича Марказий Осиёнинг энг йирик мамлакати Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келганидан кейин Ислом Каримов меросидан чекиниш аломатларини намоён этган эди, аммо баъзи эски одатлар осонликча йўқолмайди.
Ўн йил аввал Ўзбекистоннинг биринчи президенти Ислом Каримов ҳали ҳаётлик пайтида, ғарблик журналист учун бу мамлакатни ўрганиш ва унинг жамияти ҳамда сиёсий тузуми ҳақида бутун-бошли китоб ёзиш анча мушкул бўларди.
Шу маънода, Жоанна Лиллиснинг нашрга тайёрланаётган “Ипак сароб: Ўзбекистонга ойна ортидан назар” номли китоби Каримовнинг вориси Шавкат Мирзиёев тарғиб қилаётган “Янги Ўзбекистон”нинг бир нави ютуғи сифатида қаралиши мумкин. Аммо Озод Европа / Озодлик радиоси томонидан олдиндан эълон қилинган сўз эркинлигига бағишланган бобдан хулоса қилсак, ўзбек амалдорлари ижобий ўзгаришлар билан фахрланиши қийин.
Лиллиснинг китоби минтақадаги йигирма йилдан зиёд ҳаёт ва меҳнат тажрибасига асосланган. Бу ўзига хос бир ҳисобот бўлиб, 2016 йилда Каримов вафот этгач, Мирзиёев ҳокимиятга келган дастлабки йилларда берган ваъдаларининг эндиликда сўниб бораётганини кўрсатади.
“Эркинлик нафаси”
“Қизил чизиқлар” деб номланган боб, жамоатчиликка маълумот етказишга уринган бир журналистнинг бир нечта “қизил чизиқ”ни босиб ўтгани ҳақидаги воқеадан бошланади. Журналист Анора Содиқова ҳали Каримов давридаёқ 35 миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган мамлакатда ижтимоий муаммолар ва оддий фуқароларнинг кундалик ҳаётини ёритувчи кичик газетани бошқарган эди.
Ўша вақтда сиёсий соҳаларга очиқча аралашиш журналистни ўзбек қамоқхонасига олиб бориши мумкин эди. Содиқова ва ҳамкасбларининг эҳтиёткорона репортажлари ҳам давлат цензорларининг эътиборини жалб қиларди.
2020 йил май ойида Мирзиёев давридаги биринчи йирик фалокат —Сардоба сув омборидаги тўғоннинг ёрилиши вақтида Содиқова давлат ОАВларидан бири учун материал тайёрлаётган эди.
Журналист сув тошқинидан энг кўп жабрланган ҳудудга борди ва маҳаллий аҳолининг фавқулодда ҳолатга бўлган реакциясидан ажабланди. Улар ҳаммаси жойида эканини айтиб, фалокат уларга таъсир қилмаганини таъкидлашарди.
Вазиятни ўрганар экан, Содиқова бунинг ортида асосли сабаб борлигини аниқлади – маҳаллий амалдорлар аҳолига матбуотга шикоят қилмасликни буюришган экан.
Бу – Мирзиёев ўз нутқларида очиқча танқид қилган ва журналистлар ҳамда блогерларни қандай бўлишидан қатъи назар, “мансабдорларнинг камчиликларини фош қилиш”га чақирган ҳолат эди.
Содиқова ўз кузатувларини Facebook’да ёзиб қолдирди. Натижаси кўп куттирмади – уни танқид учун ишдан бўшатишди.
2022 йилда давлат матбуотидаги ишидан кетганидан кейин, Анора Содиқова “Рост 24” номли онлайн нашрни ташкил қилди. Бу коррупцияга қарши курашга қаратилган платформа эди ва Анора унинг бош муҳарририга айланди. Аммо кўп ўтмай “босим ва шантаж” ортидан бош муҳаррир ўзининг лойиҳасини тарк этишга мажбур бўлди.
Содиқованинг айтишича, бу 2023 йили, конституциявий референдумга тайёргарлик пайтида содир бўлган. Конституциявий ўзгаришлар Мирзиёевга камида 2037 йилгача ҳокимиятда қолиш имконини беради.
Лиллиснинг китобида ўзбек журналисти Анора Содиқова алоҳида ажралиб туради — у ўз исм-шарифини яширмасдан, очиқ гапиради.
Лиллис билан гаплашган бошқа журналист ва блогерлар эса анонимликни сўрашган ёки умуман гапиришдан қўрққанлар. Бир блогер у билан яширин кафеда учрашган ва сўз эркинлиги Ўзбекистонда ортга кетмоқда, деб айтган. Унинг таъкидлашича, Мирзиёевнинг илк йилларида матбуот “эркинлик нафаси”ни ҳис қилганди.
Исломга нисбатан «паранойя»
Мирзиёев ҳокимиятга келгач, Каримов даврида қамалган сиёсий маҳкумларни озод қилди. 2018 йилда, сўнгги йигирма йилда илк марта, қамоқда ҳеч бир журналист қолмаган эди. Аммо кейин вазият яна ёмонлашди. Буни 41 ёшли блогер Отабек Сатторийга чиқарилган ҳукм бошлаб берди. У тармоққа ҳукуматни танқид қилувчи видеолар жойлаштирарди. 2021 йилда уни “талончилик” айби билан 6,5 йилга қамашди.
Шундан кейин танқидчиларнинг қамоққа олиниши тез-тез кузатилди. Президентни ҳақорат қилишни жиноят деб эълон қилувчи қонунлар каби репрессив чоралар матбуот муҳитини янада оғирлаштирди.
Жоанна Лиллиснинг китоби – Каримовдан кейинги Ўзбекистон ҳақида инглиз тилидаги биринчи китоб бўлади.
Польшада 2023 йили “Nowy Uzbekistan” (“Янги Ўзбекистон”) номли бошқа китоб ҳам чоп этилган. Унинг муаллифи, журналист Агнешка Пикулицка-Вильчевска бир неча йил Ўзбекистонда яшаган бўлса-да, 2021 йили мамлакатга киришга рухсат ололмаган.
The Economist нашрининг мухбири Жоанна Лиллис 2019 йилдан 2023 йилгача Ўзбекистонда журналистик фаолият олиб бориш учун аккредитация олган, аммо Нукус воқеаларидан сўнг унга аккредитация берилмади.
“Ипак сароб” – Лиллиснинг Марказий Осиёга бағишланган иккинчи китоби. Ундан аввал муалилфнинг “Қоронғу соялар: Қозоғистоннинг махфий дунёси ичида” номли китоби чоп этилганди.
Қозоғистон ҳам авторитар давлат ҳисобланади, лекин Ғарб ҳуқуқ ташкилотларининг ҳар йилги индексларида, ҳатто Мирзиёев давридаги “иссиқлик”дан кейин ҳам, Ўзбекистондан бироз юқори ўринни эгаллаб келади.
2005 йилдан буён нефтга бой Қозоғистонда яшаб келаётган Лиллиснинг айтишича, бу икки мамлакат ўртасидаги фарқ, жумладан, уларнинг биринчи президентлари ўртасидаги фарқ билан боғлиқ.
Унинг фикрича, Каримов ташқи таъсирларга нисбатан душманона муносабатда бўлган, Назарбоев эса (2019 йилгача Қозоғистон президенти) “анча жасур ва бироз дунёвийроқ” бўлиб, халқаро эътироф ва қўллаб-қувватлашга интилган ва сиёсий мухолифатга нисбатан тоқатлироқ бўлган.
Лиллиснинг таъкидлашича, Исломнинг ўзбек жамиятидаги роли яна бир муҳим фарқдир.
“Тошкент мустақилликнинг дастлабки йилларида экстремистик гуруҳлар таҳдидига дуч келди ва бу Каримовда ўз ҳокимиятига таҳдидлар билан боғлиқ паранойяни кучайтирди”, – дейди Лиллис Озодлик билан суҳбатда.
Лиллис Ўзбекистоннинг олдинги бошқарув услубига қайтиши авторитар раҳбарлар мантиғига мос келишини таъкидлайди, чунки “фикр эркинлиги ҳақиқатан устун бўлган муҳитни яратиш режим учун таҳдид солиши мумкин”.
Шу билан бирга, муаллиф ўзининг китоби Каримовдан кейинги Ўзбекистондаги ҳам ижобий ўзгаришлар ва ҳам олдинги раҳбарнинг ҳануз сақланиб қолаётган оғир меросини ҳужжатлашган асар сифатида мамлакат учун “ислоҳотларга содиқ қолиш қанчалик муҳим экани" борасида эслатма бўлади, деб умид қилмоқда.
Форум